Page 1
1 १
राजक य िवचार णा या
(POLITICAL IDEALOGIES )
ब) अरा यवाद (Anarichism )
क) लोकशाही (Democracy )
घटक रचना :
१.० उिद य े
१.१ तावना
१.२ अरा यवाद
१.३ रॉबट पॉल व ु फचा अरा यवाद िस ा ंत
१.४ अरा यवादाच े मू यमापन
१.५ लोकशाहीच े तावना
१.६ लोकशाहीचा अथ व लोकशाहीची या या
१.७ लोकशाहीचा प ैलू
१.८ लोकशाहीचा कार
१.९ लोकशाहीचा आदश (Ideals )
१.१० लोकशाहीचा ग ुण (फायद े) व दोष (तोटे)
१.११ सारांश
१.१२ दीघ री
१.० उि य े
१. अरा यवाद स ंक पन ेची भ ूिमका एक राजक य िवचार णा ली हण ून समज ून घेणे
आव यक आह े.
२. रॉबट पॉल व ु फची अरा यवादी िवचारसरणी अ यासता य ेईल.
३. लोकशाहीची स ंक पना एक राजक य िवचार णाली आिण एक शासन प ती हण ून
समजून घेणे. munotes.in
Page 2
राजक य त व ान
2 ४. लोकशाही या राजक य िवचार णाली या म ूलभूत त वा ंचा वा आदशा चा अ यास
करता य ेईल. यामुळे लोकशाहीची म ु ये आिण ताि वक भ ूिमका समज ेल.
५. एकूणच लोकशाहीच े ताि वक व प समज ून घेता येईल.
१.१ तावना
राजक य त व ानाम य े एक मह वाचा मा ंडला जातो . तो हणज े रा यसरकार
िकंवा शासन कोण या अिधकाराखाली लोका ंकडून िनयमपालनाची अप े ा ठ ेवते.
य न े शासनाच े िनयम का पाळाव े ? शासनस ं थेचे िकंवा रा याच े समथ न का कराव े ?
यासंबंधीची उ र े पुढील माण े िदली जातात .
अरा यवाद या िवचार णालीत य वात ं य मह वाच े असून याच े शासनस ं थने
उ लंघन करता कामा नय े या िवचारसरणीन ुसार कोण याही कार े शासन यव थ ेची
आव यकता नाही . अरा यवादी िस ांत कोण याही कार या श वर आधा रत
असल े या शासना या िवरोधी आह े. रा य ही दोषप ूव सं था आह े. याची आव यकता
नाही. अरा यवाद (Anarchism ) या श दाची उ प ी ीक श द 'अनारक या ' या
श दापास ून झाली अस ून याचा अथ शासनाचा अभाव (Without Rule ) असा
होतो.रा यस ं था वा अिधकार नसल ेली (No rule of Any Authority ) अशी राजक य
िवचार णाली होय . रॉबट पॉल व ु फ या त व ाना या ा यापकान े Indefence of
Anarchism या ल ेखातून राजक य त व ा न हणज े रा याच े त व ान होय असा
िवचार मा ंडला या या मत े काही िविश लोका ंवर आप या अिधकाराचा वापर करणारा
गट लोकशाहीत असतो . परंतु वु फ रा याच े अिधकार नाकारताना न ैितक जबाबदारीची
संक पना , वाय त ेची स ंक पना , अिधकार आिण वाय ता यातील स ंघष यांचा
आधार घ ेतो. रा य ह े असमथ नशील आह े. याने वाय ेला मह व िदल े.
लोकशाही ही एक राजक य िवचार णाली अस ून ती शासनस ं थेचा एक चा ंगला कार
आहे. लोकशाही फ शासन कारच नाही तर ती एक जीवनप ती स ु ा आह े. या ीन े
लोकशाही हणज े काय ? ितचे कार कोणत े ? या ीन े लोकशाहीच े फायद े व तोट े
काय आह ेत ? लोकशाहीच े आदश कोणत े ? या ीन े लोकशाहीचा अथ , या या ितच े
कार, लोकशाहीची म ूलभूत त व े, भारतीय लोकशाहीच े व प इ याद चा अ यास
करणे लोकशाही या ीन े आव यक आह े.
१.२ अरा यवाद (Anarchism )
थूलमानान े रा यस ं था िवरिहत वय ं फूत पणे आिण पर पर सहकाया ने सामािजक
यवहार चालिव यास ंबंधी ज े िवचार आिण त व े मानली जातात यास अरा यवाद
(Anarchism ) असे हणता य ेईल. 'अरा यवाद ' यास इं जीत (Anarchism ) असे
हणतात . (Anarchism ) या श दाची उ प ी ीक श द 'अनारक या ' या श दापास ून
झालेली अस ून याचा अथ शासनाचा अभाव असा होतो . अरा य याचा अथ
य व त , रा यारा यात रा ारा ात ज े यवहार करायच े ते वय ं फुत व munotes.in
Page 3
राजक य िवचार णा या
3 सहकाया वर आधारल ेले असल े पािहज ेत. अशा समाज यव थ ेत रा य सं थेची गरज ू
असू नये. थोड यात अरा यवादाच े उि ह े स व मानवी स ंबंधां या गरज अस ू न ये.
थोड यात अरा यवादाच े उि ह े सव मानवी स ंबधां या े ात याय थािपत करण े
हे होय.
अरा य याचा अथ शासनाचा व रा यस ं थेचा अभाव अभाव एवढाच नस ून अराज कता
वा अ ंदाधुंदी असाही न ह े. अरा यवादी िस ा ंत कोण याही कार या श वर
आधा रत असल े या शासना या िव आह े. रा यस ं था वा शासनस ं था ही दोषप ूण
सं था आह े. कारण सामािजक व न ैितक द ु:खे ही रा यस ं थेकडून नाहीशी होऊ शकत
नाहीत . शोषण व दडपशाही या ं या मूळाशी रा यस ं था असत े. हणूनच अरा यवादाच े
अनेक पुर कत असून या ंचे िवचार एकम ेकांपासून वेगवेगळे असल े तरी अरा यवादाची
त वे व मू ये याबाबतीत सव समाव ेशक िवचारही यात िदस ून येतात. भारतात म . गांधी हे
ताि वक अरा यवादी होत े. पा ा य ीक त व ान झ ेनो हा ीक त व अरा यवादी
िस ांताचा चार करणारा पिहला िवचारव ंत हण ून िव यम गॉ डिवन या ंचा उ ल ेख
करावा लागतो . मॅ स टन र हा अरा यवादी होता . म. गांधी या मत े अिहंसक समाज हा
रा यहीन अस ेल. या समाजात रा यस ं था अख ेर िवलयाला जाईल असे ते मानीत .
काल मा स या सा यवादी िवचारात वग िवहीन समाजाची रचना हा स ु ा एक
अरा यवादी न ेणारा व नवतआदश आहे. अरा यवादात समाज व य अशी िनमा ण
होते क , तेथे रा याची गरज लागत नाही . शेवटी रा यस ं था िवलयाला जाईल .
काप ि ट यान े सा यवादी धत वर आधारीत अरा यवाद ितपादन क ेला. या या मत े
केवळ रा यस ं थाच न ह े तर खासगी मालम ेची खाजगी मालक ही स ु ा न क ेली
पािहज े.
िव यम गॉ डिवन या मत े शासन यव थ ेतून जुलमी स ाधीश व स ंिचत स ंप ीम ुळे
समाजात भीषण व पाची िवषमता िनमा ण होत े. प रणामी स ा , संप ी व व प ैसा या
गो म ुळे ते इतर लोका ं या माच े शोषण करतात . हणूनच गॉ डिवनन े सव कारची
संप ी नाकारली . जो द ुस यांचे शोषण क न मालम ेचा स ंचय करतो ती मालम ा
याने िनषेधाह मानली . स ा व स ंप ी न कर यासाठी यान े ांतीचा प ुर कार क ेला.
याने याक रता समाजातील लोका ंम ये जागृती, जाणीव वाढावी असा िवचार मा ंडला.
मॅ स टन र यान े रा याची समाजाला गरज नाही . सव अथ यवहार वत ं व सहकारी
भावन ेने केले जाव ेत अशी िवचारसरणी ितपािदत करणारा म ॅ स टन र हा
अरा यवदाचा पुर कता होता.
रॉबट पॉल व ु फ हा अरा यवादी राजक य िवचार णालीचा प ुर कार करणारा
त व ानाचा ा यापक होता . याने Indefence of Anarchism हा िस ल ेख
िलह न अरा यवादी िवचार णालीचा आध ुिनक अ ंगाने मांडणी क ेली. रा य ह े
असमथ नशील कस े आ ह े अिधकार व वाय ता या स ंबंधीचे िवचार मा ंडले. वरील
अरा यवा ा चे मते रा य ही अनाव यक स ं था आह े.
munotes.in
Page 4
राजक य त व ान
4 अरा यवादा या प ुढील काही या या मह वा या आह ेत.
१) िडिक स : अराजकता हणज े यव थ ेचा अभाव न ह े तर श चा अभाव अस ून
यात वात ं य, सहकाय व ेम ही म ू ये असणारा समाज होय .
२) हॅ ले : अराजकता हणज े समाजाची अशी यव था क , यात य ेक य
आपली शासक राहील .
३) कोकर : अरा यकत ेचा िस ा ंत हणज े कोण याही व पात रा ीय स ा
अनाव यक आह े. आधुिनक अरा यवादात रा याचा स ै ांितक ि कोन तर आह ेच पण
वैयि क स ंप ी (खाजगी मालम ा ) आिण धािम क सं था यािवषयीचा नकारा मक
गो चाही समाव ेश आह े.
अरा यवादी ह े रा यिवरिहत समाजाचा आदश समोर ठ ेवतात. शासनिवरिहत वा
रा यिवरिहत समाजा या िनिम तीसाठी ा ंतीपास ून ते मानवतावादी आवहानापय त
अनेक पर परप ूरक माग ही ितपादन करतात . हा नवसमाज ा ंतीकारक क ृतीतून
िनमा ण होऊन तोच रा यस ं था न क शकतो . नवी समाजरचना अि त वात
आण यासाठी यवहारात शा ीय माग वीकाराव े लागतील . यायब ुि व
बुि मा याच े माग याक रता अन ुसरावे लागती ल. अशी ही अरा यवादी राजक य
िवचारसरणी आह े.
आपली गती तपासा
: अरा यवाद हणज े काय त े प करा .
१.३ रॉबट पॉल व ु फचा अरा यवाद िस ा ंत
रॉबट पॉल व ु फ (ज म-१९३३ ) हा आध ुिनक अम े रकन राजक य त व आह े. रॉबट
पॉल व ु फ हा कोल ंिबया िव ापी ठात त व ानाचा ा यापक होता . नंतर म ॅशशूटस्
िव ापीठात राजक य त व ानाच े ा यापक हण ून ते काय रत झाल े. यांनी अन ेक ंथ
व लेख िलिहल े आहेत. यापैक Indefence of Anarchism हा या ंचा लेख िस
आहे. वु फने आप या Indefence of Anarchism या ल ेखाची स ु वात करताना
'राजकारण ' (पॉलीिट स ) हणज े काय ? हे प क ेले. यां या मत े राजकारण हणज े
रा या ं या श वा बलाचा वापर करण े िकंवा या बळावर िविश भाव टाकण े होय.
राजक य त व ानाची या या करताना त े हणतात क राजक य त व ान हणज े
रा याच े त व ान होय . वु फ या मत े रा य हणज े एखा ा िविश े ात आप या
अिधकाराचा वापर करणा या गट हा लोकशाही यव थ ेत अिधकार गाजवणारा एक गट
असतो . परंतु एकािधकारशाहीम य े एकाच य च े सव अिधकार असतात . वु फ
रा याच े अिधकार नाकारता ना नैितक जबाबदारीची स ंक पना , वाय त ेची संक पना ,
अिधकार आिण वाय ता यातील स ंघषा चा आधार घ ेतो.
munotes.in
Page 5
राजक य िवचार णा या
5 १.३.१ अिधकार स ंक पना :
साधारणपण े अिधकार हणज े एखा ालाआद ेश दे याचा ह क याचबरोबर याच े पालन
केले जा याचा ह क असा अथ केला जातो . वु फ अिधकार (Authority ), श
(power ) वा बल या ंमधील फरक प करतो . श वा बल हणज े धमक चा
जबरद तीचा वापर करण े तर अिधकारात िदल े या आ ेचे पालन समोर या य न े
करायला हव ेच, अशी अप े ा असत े. श म य े कोण यातरी बा बलाचा वापर क ेलेला
आढळतो . उदा. एखा ा अपहर णक या ने मुलांचे अपहरण क न या या पालका ंकडून
दोन लाखाची मागणी क ेली आिण पालका ंनी ते पैसे िदल े तर या अपहरणक या ने
बलाचा िक ंवा शि चा वापर क ेला अस े हणता य ेईल पण प ैसे मागण े हा याचा अिधकार
आहे असे हणता य ेणार नाही .
अिधकारा या स ंक पन ेत िदल े या आ ेचे पालन क ेले जावे अशी अप े ा असत े. असे
रा यकत मानतात . यां याकड े आ ा द े या या अिधकार आह े. आिण या आ ा
लोकांनी पाळ या पािहज ेत. कारण या आ ा या ंनी िदल े या आह ेत. परंतु अशा कार े
आ ा द े या या अिधकार आह े अस े मानल े तर त े पूण पणे चुक चे आह े. यां या
मतान ुसार, आतापय त या मानवी इितहासात कोणत ेही अस े रा य नाही क , यांनी
िदले या आ ेचे पालन कर याचा अिधकार इतरा ंना आह े. वु फ हणतो , जी य
आ ा द ेते ती क ेवळ मा या कत याची जाणीव क न द े यात िनय ु ठरत े. यांची जी
भूिमका आह े ती कोणीही द ुसरा हणज े य चा िम िक ंवा या ंची सदसि व ेकबु ीही
करते. रॉबट पॉल व ु फ अिधकारा ंम ये फरक सा ंगतो. या या मत े अिधकार
(Authority ) दोन कारच े असतात .
१) Defacto de Jure Authority : वु फ या मत े िनयम अि त वात अस याम ुळे
य कायद ेशीर अिधकाराच े अि त व मानत े. या या आधाराव न या याकड े
कायद ेशीर अिधकाराची स ंक पना आह े असा िनकष काढतो .
२) Supreme Authority : सव च अिधकार - रा यात वा य या गटात क
याला सव च अिधकाराच े ह क बहाल क ेलेले असतात . आदश िनयमा ंचे पालन
कर याची आ ा द ेते. या आद ेशांचे पालन कर यासाठी याला कायद ेशीर अिधकार
(Legitimate ) असतात .
१.३.२ वाय त ेची संक पना (The concept of Authority )
य ला स ंक पनाच े वात ं य असत े हे नीित शा ातीलएका मह वाच े गृहीतक मानल े
जाते. जर य क ृती कर यास वत ं अस ेल तर य ला न ैितक जबाबदार ठरवता
येते. कांट या जम न त वव े या या मतान ुसार वात ं य हणज े, आपण कस े वागू शकतो
याची िनवड कर यास समथ असतो . परंतु वु फ या मतान ुसार क ेवळ िनवड क शकण े
हे नैितक जबाबदारीस प ुरेसे नाही तर िवचा र णालीचा वापर करण े, आपण काय
करावयास हव े याची जाणीव असण े, याचा िवचार करण े आव यक आह े. munotes.in
Page 6
राजक य त व ान
6 येक य याला स ंक पनाच े वात ं य आह े आिण जो िवचार क शकतो . तशा
कृत साठी जबाबदारी वीकारण े हे याच े कत य ठरत े. जबाबदार य ह े जाणत असत े
क आपण नैितकत ेने बांधले गेलो आहोत . नैितकत ेचे बंधन आप यावर आह े. अथा तच
तो हे ही जाणतो क ह े नैितकत ेचे बंधन क ुठ या बा घटका ंनी िकंवा य न े लादल ेले
नसते तर आपण आपणावर लाद ून घेतलल े असत े. तो दुस यांनी िदल ेला स ला ऐक ूण
घेईल पण न ेमके काय करायला हव े हे तो व तः ठरिवतो . तो नैितक िनण य घेतो. तो
वतः ठ ्साठी कायदा करतो हणज े तो वाय असतो .
कांट या मतान ुसार, नैितक वाय ता हणज े वात ं य आिण जबाबदारीच े िम ण वतः
बनले या काय ाच े पालन करण े, वाय य ही कधीच इतरा ं या मज न ुसार वागत
नसते. इतरांनी काही सा ंिगतल ेले ती य ऐ केलही पर ंतु दुस यांनी सा ंिगतल े हणून
नाही तर वतःला पटल े तरच ती ऐक ेल.
जबाबदारी वीकारण े हणज े आपण काय करावयास हव े याबाबतीत अ ंितम िनण य घेणे.
येक य ित या क ृतीसाठी जबाबदार असत े. वाय य ही न ेहमी वतः या
मज माण े वागत े. जरी कधी इतरा ंची आ ा मानत असली तरी ती आ ा
वीकारतअसताना यान े पूण िवचार क ेलेला असतो . या प रि थतीत ती आ ा मानण े
याला यो य वाटत े. अथा तच द ुस या य न े िदल ेली आ ा मानत असताना या
य चा आप यावर अिध कार आह े असे मानत नाही .
आपणास अस े आढळत े क , राजकारणात व रोज या जीवनात माण ूस याची वाय ता
गमावत असतो . याचीही कारण े असतात . परंपरेचा पगडा , नोकरशाहीचा पगडा असतो .
या यावर रा य करणार े तथाकिथत राजकार या ंमुळे याला तस े कराव े लागत े.
साधारणपण े मानवी इित हासात आद ेशाचे पालन करणा यास आवाहन द ेणारी य
दुिम ळतेने सापडत े. लेटो या मत े, रा यकत ानात , शहाणपणात े असतात हण ून
लोकांनी या ं या आद ेशाचे पालन कराव े.
१.३.३ अिधकार आिण वाय ता यातील स ंघष :
अिधकार गाजव याचा आिण इतरा ंवर रा य कर याचा ह क ह े कोण याही रा याच े
वैिश यप ूण ल ण आह े. तर वतःवर रा य क न घ े यास नकार द ेणे आिण वाय ता
ा करणे हे मानवाच े ाथिमक कत य आह े.
जोपय त मानवाला वतःच वतःच े िनण य घे याचे वात ं य या याकड े असत े तोपय त
कोणीही य ने ि कंवा रा यान े या यावर अिधकार गाजव यास तो िवरोधच करतो .
याचाच अथ रा याच े कायद ेपालन करण े हे याच े कत य आह े. (कारण त े कायद े आहेत
हेच तो मानत नाही .) अरा यवादी िविश काळाप ुरता काय ाची आव यकता मा य
करील रा य ही क पना प ूण पणे नाहीशी क र याबाबत तो साश ंक अस ेल. परंतु तो
कधीही ह े मा य करणार नाही क रा यान े िदले या आ ा या याला मा य असतात .
अथा त सव च अिधकारशाही ही ब ेकायद ेशीर असत े. वु फ या मतान ुसार जर सव च munotes.in
Page 7
राजक य िवचार णा या
7 माणसा ंचे सव च वाय ता ा करण े हे जर कत य अस ेल तर कोण याही रा यातील
लोकांना या ंचे आदेश पालन कर याच े नैितक कत य असणार नाही .
अरा यवाद नी वाय त ेला मह व िदल े. यािशवाय य ेकाचे एक कत य ठरत े क ,
याला ज े यो य वाटत े ते या या िवचारान ुसार यान े वागाव े रा य ह े लोका ंवर आपला
अिधकार गाजवतात , या अ िधकारा ंचे पालन लोका ंनी कराव े अशी अप े ा बाळगतात .
लोकांनी न पटणा या आद ेशांचे यांनी पालन कराव े ते यांचे कत य आह े अ से ते
मानतात . रा या या आद ेशाचे पालन क न न ैितक वाय ता िमळिवण े हे े आह े.
कोण याही रा या ं या लोका ंवर नैितक अिधकार नाही ह णून रा य ह े असमथ नशील
आहे.
आपली गती तपासा
१) वु फ या ंची अिधकार आिण वाय त ेची संक पना प करा .
१.४ अरा यवादाच े मु यमापन
रा यिवरिहत समाज हा एक आदश अरा यवा ा ं या समोर होता . यांची भ ूिमका
अितर ेक व पाची वाटत े कारण समाजवादी रा यस ं था वा शासन स ं था नको अस े
जरी काही टीकाकार हणत असल े तरी समाजासाठी व ित या र णासाठी ाम ु यान े
रा यस ं थेची आव यकता आह े. अरा यवा ा ं या िह ंसा मक धोरणावर टीकाकार
आ ेप घेतात. िहंसेतून िहंसा उ प न होत े. िहंसा मक समाज िनमा ण होऊन तो नािहसा
करणे व यात ून शांततावादी समाज यव था िनमा ण होईल ह े यो य वाटत नाही . याउलट
िहंसा मक धोरणाम ुळे समाजातील िवक ृती न होईल व रा यिहत समाज यव थ ेचे
वातावरण होईल हा अरा यवा ा ंचा आशावाद भोळसट आह े.
अनेक अरा यवादी िवचारा ं या चळवळी या िन भ झाल े या आह ेत. यां या
अरा यवादी िवचारला व ैयि क दहशतवादाच े प आल ेले पाहावयास िमळत े. अथा त
अरा यवा ा ंचे िवचार समाजात स ूत न झा याम ुळे यां या िवचारा ंचा पराभव झाल ेला
आहे. सामािजक िवषमता व यात ून िनमा ण होणार े अ नेक जरी अरा यवा ा ंचे
िवचार जहाल वाटत असल े तरी त े आध ुिनक काळात आिथ क व सामािजक े ातील
दोषांमुळे अस आह ेत. अथा त अरा यवा ा ंची मत े काही िविश मया देपय त मा य
झाली तरी सामािजक , आिथ क, नैितक दोष रा यस ं थेकडून दूर होतील ही अप े ा
करणे चूक आह े. सामािजक , आिथ क व न ैितक सम या वा अडचणी या रा यस ं थेकडून
नाहीशा होऊ शकणार नाहीत कारण रा यस ं थे या म ुळाशी शोषण व दडपशाही असत े.
माणसामाणसातील स ंबंध हा मा मान े खालपास ून ते वरपय त सव च अशा
आंतररा ीय सहकाया पय त संघटीत होऊन नवीन समाज यव था थािपत होईल ही
अरा य वा ांची क पना साकार होईल हा िवचार व नवत रािहल ेला आह े.
munotes.in
Page 8
राजक य त व ान
8 क) लोकशाही (Democracy )
१.५ तावना
लोकशाही एक राजक य िवचार णाली हण ून शासनाचा एक चा ंगला कार आह े.
लोकशाही क ेवळ शासन कारच नाही तर ती एक जीवनप ती आह े. ही शासनप ती
जनते या स ंमातीव र आधारल ेली आह े. लोकशाहीत आचार , िवचार , उ चार व स ंघटनेचे
वातं य आह े. वातं य, समता , बंधुता व याय ही लोकशाहीची धान त व े आहेत.
लोकशाहीची य व अ य व अ य लोकशाहीच े संसदीय व अ य ीय उप
कार अस ून भारतात स ंसदीय लोकशाही आह े तर अम े रकेत अ य ीय लोकशाही
आहे. लोकशाहीत रा यघटना , राजक य प , जनतेचा सहभाग असतो . आज
लोकशाहीला अन ेक धोक े व आ हान े िनमा ण झाल ेली अस ून लोकशाहीच े फायद े व तोट े
आहेत. िकंबह ना काही ुटी व आ ेपही लोकशाहीवर घ ेतले गेले आ ह ेत. या ीन े
लोकशाहीचा अथ , लोकशाहीच े कार , लोकशाहीच े आदश (Ideals ) इ याद चा अ यास
आव यक आह े.
१.६ लोकशाहीचा अथ व या या
लोकशाही एक ज ुनी स ंक पना आह े. लोकशाहीला इ ं जीत Democracy असे
हणतात . लोकशाही ही स ंक पना ीक द ेशामधील अस ून यात Demos हणज े लोक
आिण Kratos हणजे रा य याव न 'लोकांचे रा य ' हणज े डेमॉ ं सी असा ीक श द
तयार झाला . लोकशाहीची सव वैिश य कट करणारी या या करण े कठीण आह े. परंतु
लोकशाही या स ं ेचा अथ आिण ितच े व प समज ून घे यासाठी काही मह वा या
या या अ यासण े आव यक आह े.
अ ाहम िलंकन : "लोकांचे, लोकांकडून व लोका ंसाठी चालिवल ेले रा य हणज े
लोकशाही होय ."
जे.एस. िम ल : "लोकशाही हणज े असा शासनाचा कार ज ेथे सरकार बह मता या
हातात असत े. य सरकारी कारभार समाजान े िनवड ून िदल े या ितिनध ार े
चालिवला जातो ." हे ितिनधी ठ रािवक कालावधीन ंतर होणा या िनवडण ुकां ारे
िनवडल ेले जातात ."
ऑ सफड श दकोशात लोकशाहीचा िदल ेला अथ हा उदबोधक आह े. "लोकशाही
हणज े अशी शासनय ं णा जी लोका ंनी िनवडल ेले ितिनधी चालवतात ."
या सव या या ंपे ा 'लोकांचे साव भौम व ' हे लोकशाहीत मह वाच े असत े.
१.७ लोकशाहीच े पैलू
लोकशाहीच े अनेक कार आह ेत तस ेच ितच े अनेक वैिश य आह ेत. संसदीय लोकशाही ,
अ य ीय लोकशाही प रिहत लोकशाही , औ ोिगक लोकशाही , समाजवादी लोकशाही , munotes.in
Page 9
राजक य िवचार णा या
9 लोकांची लोकशाही इ यादी य ेक द ेशातील लोकशाहीच े व प िभ न अस ून
सं था मक रचना वेगळी अस ू शकत े. आज या लोकशाहीला राजक य , आिथ क,
सामािजक न ैितक व धािम क पैलू ा झाल े असून याचा अ यास करावा लागतो .
राजक य प ैलू : लोकशाही या या प ैलूत राजक य स ेत सवा चा वाटा असतो . इतरां या
मताचा आदर , िवरोधी प ा ंची टीका सहन कर याची सहनशीलता , टीकािट पणी
मह वाच े असतात . यािशवाय नाग रका ंना मुलभूत ह क घटन ेने िदलेले असतात .
आप या रा यघटन ेने आपलस ं यांक समाजाला श ै िणक व सा ं कृितक ह क िदल े
आहेत.
सामािजक प ैलू : केवळ राजक य लोकशाही अस ून चालत नाही तर या याबरोबर
सामािजक लोकशाहीची आव यकता असत े. या पैलूत य ची ित ा मह वाची मानली
जाते. य ला सव े ात मान िमळाला पािहज े. ित या आवडीिनवडी माण े कोण याही
संघटनेचे सभासद होता आल े पािहज े. जात, धम , वंश यावर आधा रत कोण याही
य वर अ याय होता कामा नय े.
आिथ क पैलू : लोकशा हीत आिथ क पैलू एक मह वाच े अंग आह े. या पैलूत गरीब आिण
ीमंत यातील दरी कमी हावी अस े अ पेि त असत े. यात भ ुकेपासून मु ता,
रोजगारा या स ंधी, आिथ क िवकास अप ेि त असतो . मचा या ंचे िनव ृ ी व ेतन,
साव जिनक आरो य स ेवा, मिहला ंना बाळ ंतपणाची रजा इ . गो चा अ ंतभा व या प ैलूत
येतो.
आपली गती तपासा
१) लोकशाहीची या या ा .
२) लोकशाहीच े िविवध प ैलू सांगा.
१.८ लोकशाहीच े कार - य लोकशाही
अ ाहम िल ंकनने लोकशाही ही एक आध ुिनक काळातील एक राजक य िवचार णाली
हणून संक पना मक ीन े िवचार मा ंडला. या या मत े "लोकांचे, लोकांकडून व
लोकांसाठी चालिवल ेले शासन हणज े लोकशाही होय ." वरील या य ेतील तीन प ैलूंपैक
लोकांकडून (By the People ) हा घटक मह वाचा आह े. लोक वतःच रा यकत
असतात . या प करणािवषयी या अन ेक सम या आह ेत. ाथिमकता या रा य कत
आिण शासनकत असतात . याम य े भेद नाही . दुसरे हणज े लोक वत :च रा यकत
असतील तर त ेथे राजक य प असणार नाहीत . ितसरा म ु ा हणज े शासन आिण नागरी
समाज (Civil Society ) यातही भ ेद न ह े. िनणा यक म ु ानुसार कायद ेमंडळ, काय कारी
मंडळ आिण यायम ंडळ या ं या काया म ये िवभ पणा नाही . कारण या ंचे लोक
शासनावर िनय ं ण असत े. munotes.in
Page 10
राजक य त व ान
10 लोकशाहीचा अ वयाथ हा अिभजात (Classical ) ीने घेतला तर याचा अथ य
लोकशाही होय . ाचीन ीसद ेशात छोटी नगररा य े होती . या नगररा यात य
लोकशाही अि त वात होती. य लोकशाहीत यि शः सव लोक राजक य धोरण े,
शासनस ंबंधीचे िनण यात सहभागी होतात . नगररा यात राजक य अिधकार असणा या ंची
सं या लहान अस याम ुळे यांना य िनवडण ुक चा ह क असतो िक ंवा हे लोक
शासनक या ना पद य ुतही करतात . य लोकशाही त ही गो चा ंगली असली तरी
काही सम या िनमा ण होतात . आधुिनक काळात य लोकशाही यवहाय नाही कारण
लोकस ं या अिधक वाढ याम ुळे लोक राजक य सम य ेिवषयी अनिभ असतात . ते
यां यािवषयी वतः जाग ृत िकंवा िशि त नसतात . लोकशाही ि य ेतील हा एक
अडथळा ह णावा लाग ेल. य लोकशाही या ा सम या आह ेत. हणूनच आपण
उदारमतवादी (Liberal ) लोकशाहीला मा यता द ेतो. ही य लोकशाही हण ून
संबोधली जात े. या लोकशाहीत वभािवकत : लोकांना ितिनधी व असत े. लोक
ितिनध माफ त शासनक या ना िनवड ून देतात. हे ितिनधी धोरण े ठरिवणारी असतात ,
व ितिनधी लोका ंना जबाबदार असतात . हणून ही अ य लोकशाही आह े. अ य
लोकशाही ही डॉ कारची अस ून संसदीय लोकशाही लोक ितिनधी बह मता या जोरावर
स ा काबीज क न , बह मता या जोरावर अ पस ं याका ंवर दादािगरी न करता
लोकशाही शासन यव थ ेत या ंना खास अिधकार िदल ेले असतात .
आपली गती तपासा
१. लोकशाहीच े कार प करा .
१.९ लोकशाहीच े आदश
लोकशाही अन ेक आदश आहेत काही आदश हणून १) जनतेचा सहभाग , २) समता
३)जबाबदारी ४) स ेचे िवभाजन ५) नागरी वात ं य ६) बंधुभाव ७) याय इ. आदश
आहेत. लोकशाहीची वात ं य, समता , बंधुभाव व याय ही म ु ये हणूनही ओळखली
जातात . वरील िदल े या आदशा ची या ी व िव तार िविवध कारचा अस ून
लोकशाहीत णीत रा या ंम ये ती िभ निभ न कारची असतात . हे आपण ल ात ठ ेवले
पािहज े. लोकशाहीम य े लोक एक तर य िक ंवा अ य र या िनण य ि य ेत
सहभागी होतात . या ि य ेत कोन अ ंतभू त असतात ? कोन िनण य घेतात आिण िनण य
काय होतात ? हे सव लोकशाही मागा ने होत असतात याच े समथ न दोन कारा ंनी करता
येते.
१) साधना मक समथ न
२) सा य म क समथ न
१) साधना मक समथ न - हे लोकशाही िनिम ती या अ ंितम िन प ीवर ल क ि त
करते. ते यो य काय ा ंिवषयी आिण धोरणा ंिवषयी बोलतात िक याच े सकारा मक
प रणाम यि या चा र यावर पडतात . कायद े व धोरण े िनण या त आण याक रता
अनेक लोक एक बस ून िकंवा चच ारे आिण लोका ं या िति या मागव ून या ार े िनण य munotes.in
Page 11
राजक य िवचार णा या
11 घेतले जातात . याचा सकारा मक प रणाम चा र यावर होतो . य िनरप े य ेय,
सामुिहकता िक ंवा ऐ यता आिण द ेशभ यांना उ ेजन द ेणे, पु कळ व ेळा अन ेकां या
मनात एक काम करताना काही सम या या प रि थतीज य कारणाम ुळे तयार होतात .
याचा प रणाम लोकशाही या िन प ीवर होऊन ती अिधक ग ुंतागुंतीची होत े. सव
लोक ितिनधी ह े रा याक रता िक ंवा देशाक रता बौि क या व ैचा रक तयारीच े आिण
यो य िनण य घेणारे असतीलच अस े नाही.
२) स या मक समथ न - हे लोकशाहीमधील अ ंितम िनण य सा य हो यावर ल क ि त
करते. या ि य ेत काही म ू य अ ंतभू त होतात . जसे राजक य वात ं य, आ म-
वा तिवक करण , समता , सामुिहक ऐ य इ . राजक य वात ं य हणज े वय ंशािसत
वातं य होय . याचा अथ कोणावरही स ा गाजिव णे िकंवा िनद यपणे ह कूमत चालिवण े
न हे. राजक य सहभागा ार े मानवी म ू य हण ून आ मवा तिवक करण (Self-
realisation ) संपािदत करावयाच े असत े. हेच लोकशाहीत मह वाच े असत े. या मूळ
संक पन ेवरच अ ॅ र टॉ टलने ामु यान े भर िदला आह े. िवचार व िनण य ि या वा
साधकबाधक गो ची चचा हे मानवाच े मुख वैिश य आह े. लोकशाहीत सव लोका ंना
राजक य क याण सा य कर यासाठी व सहभागी हो याची समान स ंधी िदल ेली आह े.
आपली गती तपासा
१) लोकशाहीच े आदश कोणत े आहेत?
२) लोकशाहीब ल क ेले जाणा या दोन कार या समथ नाचे वण न करा .
१.१० लोकशाहीच े गुण (फायद े) व दोष (तोटे)
लोकशाहीएक राजक य िवचार णाली आह े. ती समत े या त वाची शा ती द ेते.
येकाला समत ेचा ह क िदल ेला आह े. मतदानाचा अिधकार िदल ेला आह े. आज या
लोकशाही शासन यव थ ेिवषयी कौत ुक होत असल े तरी ितच े काही ग ुण (फायद े) व दोष
(तोटे) आहेत.
१.१०.१ लोकशाहीच े गुण :
१) समानता : लोकशाहीत सवा ना स ंधीची समानता , काय ाच े समान र ण , धम ,
जात, पंथ, वंश यावर आधा रत भ ेदभाव क ेलेला नसतो . कोणावरही अ याय होणार
नाही याची खा ी िदल ेली असत े.
२) वात ं य : लोकशाहीत य ेकाला िवचार , अिव का र, उ चार वात ं य, िदलेले
असत े. याच माण े धािम क वात ं य, नोकरी वा यवसाय कर याच े वात ं य,
देशात कोठ ेही जा याच े व थािनक हो याच े वात ं य िदल ेले असत े.
३) थैय : लोकशाहीत बह मत असल े या प ाकड े स ा असत े. बह मतातील राजक य
प ाकडे स ा आ यास या ंना थ ैय ा होत े. कारण शासना या माग े ब ह स ं य
समाज असतो . munotes.in
Page 12
राजक य त व ान
12 ४) संवेदनशील सरकार : लोकशाहीत सरकार मतदारा ंना जबाबदार असत ेच.
याच माण े समाजात व ेळोवेळी होणा या बदला ंब ल स ंवेदनशील असाव े लागत े.
५) सवा ची गती : आज जगात सव लोकशाही देशात क याणकारी शासन ही
संक पना मा य झाल ेली आह े. याचा यावहा रक अथ हणज े शासन सवा ची गती
साध यास वचनब आह े.
६) जागितक शा ंतता : लोकशाहीत शा ंततापूण सहजीवन ख ूप मह वाच े आ ह े.
लोकशाहीत रा े ही जागितक शा ंततेसाठी य नशील असतात .
१.१०.२ लोकशाहीच े दोष (तोटे) :
१) मूठभरा ं या हातात स ा : लोकशाहीत बह स ं याक असल े या प ाची स ा असत े.
एखा ा राजक य प ाचा अ यास क ेला तर सा या प ाची स ा ही य े ने या या
हातात एकवटल ेली िदस ून येते. अथा त ही प रि थती लोकशाहीत धो याची आह े.
कारण राजक य नेते वतः ला ह या या गो ी क पाहतात .
२) अ ानी वगा ची स ा : लोकशाहीत अ ानी लोक िनवडण ुक ला उभ े राह न त ेथील
जनता याला आपला ितिनधी हण ून िनवड ून देतात. अशा न े याला शासक य
कारभारातील ग ुंतागुंत समजत नाही . राजकारणात ब ेताचा रस असतो . वतः ह न
यांची बौि क क ुवत िवकिसत झाल ेली नसत े.
३) अकाय मता : लोकशाहीत िनवड ून येणारे शासनकत कत बगार व व रत िनण य
घेणारे असतीलच अस े नाही. वादिववाद चचा इ. मह वा या गो ी ार े िनण य घे यास
िवलंब लागतो . साधे िनण य घे याला व ेळ जातो . प रणामी अकाय मता वाढत े.
४) ाचार : राजकारणी न े या या हातात स ा ग े यावर तो जनत ेची िदशाभ ूल व
िपळवण ूक करतो . तसेच शासक य य ं णेत कमीअिधक माणात ाचार
आढळतो . लोकशाहीत िनवडण ुका लढिवण े खिच क झाल े आ ह े. प रणामी य ेक
राजक य प ाला मागा चा वापर करावा लागतो . कारण िनवडण ुका वरच ेवर यावा
लागतात व या अिधक खिच क झा या आह ेत. िहटलरन े तर लोकशाहीला म ूख ,
ाचारी व म ु यां या पावलान े चालणारी शासनप ती होय अस े हटल े आहे.
५) समतेचे अ यवहाय त व : लोकशाहीत समत ेचे त व ब ुि ला न पटणार े व अ यवहाय
आहे. यामुळे समत े या त वाची पातळी खालावत चालली िदसत े. चारा याव ेळी
जनते या मनात अस ुरि तता िनमा ण करतात . लोकांचा पािठ ंबा िमळिव यासाठी
नैितक िवचारा ंना व म ू यांना बाज ूला ठेवले जाते.
६) प िश तीचा बडगा : वतं िवचारश ही प िश ती या बड या मुळे मागे पडत े.
अशा प रि थतीत लोकशाही ही क ेवळ ता ंि क व पाची असत े. असे टीकाकारा ंचे
हणण े आह े. लोकशाहीत धिनकच िनवडण ुका लढवतात व िनवड ून आ यावर
आप या वगा ला सोयीच े अ से कायद े करतात . शासन चालिव याच े काम ता ंि क munotes.in
Page 13
राजक य िवचार णा या
13 व पाच े व िकचकट असत े. लोक ितिनधी हे ह त ेप करतात व शासक य
कामकाज धी यागतीन े होते.
वर उ ल ेख केलेले लोकशाहीच े गुण-दोष (फायद े-तोटे) यांची चचा केली. लोकशाहीत
काही दोष वा तोट े अस यास लोकशाही फ ेकून ा व या ऐवजी ह क ुमशाही ,
ल करशाही वा अ य राजक य िवचार णाली आणा असा याचा अथ न हे,
लोकशाहीतील दोष वा तोट े कमी करत जाण े हे आपल े उि असाव े.
आपली गती तपासा
१) लोकशाहीच े गुण दोष सा ंगा.
रा वाद : रा आिण रा भ ूमी या ंना आदश मानून या ंवर िन ठ ेवणारी आध ुिनक
राजक य िवचार णाली व यावर आधारल ेला य ेयवाद. एकोिणसा या शतकापास ून
युरोप या इितहासाला िदशा द ेणारी एक म ुख ेरणा हण ून रा वादाचा िनद श करता
येईल. हेच ऐितहािसक काय रा वादान े पिह या महाय ु ानंतर या काळात आिशया
खंडात आिण द ुस या महाय ु ानंतर या काळात आि का ख ंडात पार पाडल े आहे. एक
राजक य िव चार णाली या अथा ने रा वाद हणज े रा ाच े वात ं य आिण एकता
कायम राखण े, ही वय ंिस न ैितक भ ूिमका होय . रा ीय वय ंिनण या या हणज ेच
रा ीय वात ं याचा ह काचा प ुर कार करण े, हे य वात ं या या स ंक पन ेचे
सामुिहक रा ीय प होय . उदारमतवादान ेच हे िभ न पात या ंवरील आिव कार होत .
िवकासो म ुख आिण यायािधि त समाजरचना िनमा ण करण े आिण जागितक शा ंतता व
सहकाय सा य करण े, ही उि य े सा य करावयाची असतील , तर यि वात ं यास
पूरक असल े या रा वात ं याचा आ ह धराव यास हवा , अशी उदारमतवादाची भ ूिमका
आहे. जॉन ट ्यूअट िमल, जोसेफ मॅिझनी, वु ो िव सन या ंनी ितच े सात यान े समथ न
केले परंतु दोन महाय ु ांदर यान या कालख ंडात रा वादाची अितर ेक , आिण
िवकृत क पना फ ॅिसझम आिण नाझीवाद या ं या पान े फोफावली . दुस या महायु ात
या श चा िबमोड होऊन रा वादा या स ंक पन ेस लागल ेले हण स ुटले व महाय ु ो र
काळात आिशया -आि का ख ंडात रा वादान े एक वात ं यवादी आिण प ुरोगामी ेरणा
या भूिमकेत ऐितहािसक काय बजावल े. गत औ ोिगक समाजात रा वादी ेरणेचा भर
काहीसा ओसरला असला , तरी नवजात रा ा ंम ये मा अ ंतग त आिण बा
िवघटनवादी श च े आ हान प ेलणारी एक िवकासो म ुख आिण लोकशाहीवादी ेरणा,
हणून रा वादाच े ऐितहािसक काय संपलेले नाही. रा वाद या स ंक पन ेचे व प प
हो यासाठी िविवध ि कोनांतून ित याकड े पाहण े आव यक ठरत े.
त व ाना मक ि कोन : त व ाना या ीन े पाहता रा वाद या स ंक पन ेचे मूळ
कांट (१७२४ -१८०४ ) या जम न त व ापय त पोहोचत े. शा त नीितम ू यां या
िनकाषा ंिवषयी यान े असे ितपादन क ेले, क नीितच े उगम थान य ेक य या
अंतम नातच असत े. य या आशा -आका ं ांना नैितक आशय ा होतो , तो कोणा
बा ेरणां या भावाम ुळे न हे, तर या य चा आप याच ज मजात व ृ या
िवरोधी जो स ंघष चालू असतो , याचा तो प रपाक असतो . नैितक अथा ने येक य munotes.in
Page 14
राजक य त व ान
14 वाय असत े. य ची वतःची अन ुभूती हीच नीितम ू यांची जननी आह े. हणून
अनुभूती घे याचे वात ं य हे नैितक जीवनाच े अिध ान आह े.
कांट या या ितपादनाम ुळे य ही धम आिण समाज या ं या िवघातक ब ंधनात ून
त वतः म ु झाली ह े खरे पण या सव वाय य ना एक जोडणारा कोणताही
ताि वक द ुवा अि त वात नस ेल, तर स ुसंघटीत आिण अथ पूण समाजजीवन िनमा ण
होऊ शकणार नाही . ही गो रा या स ंक पन ेमुळे श य झाली . य जीवनाची
रा जीवनाशी स ै ांितक सा ंगड घाल याच े काय योहान िफ े (१७६२ -१८१४ ) या
दुस या जम न त व ान े केले. िफ े या मत े मानवी स ं कृती ही आपाततः घडल ेली
घटना नस ून ती एका िचर ंतन व ैि क श चा आिव कार होय आिण याच िव श न े
रा हा सम ूहजीवनाचा म ूलाधार हण ून िनि त क ेला आह े. साहिजकच य स स मृ
नैितक जीवन जग याची स ंधी आिण वात ं य रा जीवनाशी तादा य पाव यान ेच ा
होते आिण हण ून रा ही सम ूहजीवनाशी े तम व वय ंिस सीमा आह े. य या
सव च िन ा ंची ती वािमनी आह े.
समाजशा ीय ि कोन : समाजशा ीय ि कोना वय े रा हा आध ुिनक करणा या
इहवादी भावी ेरणांना िमळाल ेला राजक य ितसाद आह े. एखा ा समाजात
आधुिनक करणाची ि या स ु होत े, याचा अथ या समाजाची एकस ंधता न होत े.
पारंपा रक समाजाम य े य आप या सामािजक भ ूिमका यि गत पातळीवरच
हाताळीत असतात , समूहजीवना या क ा स ंकुिचत असतात . लोकांचे आिथ क
राहणीमान त ुटपुंजे असत े, तं ानाची पातळी िनक ृ दजा ची असत े आिण न यासाठी
उ पादन ह े समाजम ू य नसत े. अशा समाजात समाजजीवनाच े िनयमन कर यासाठी
आव यक असल ेली अन ेकिवध काय एकम ेकांपासून शा ी य प तीन े िवलग क ेलेली
नसतात . हणून याम य े व तुिन ता नसत े. याउलट आध ुिनक समाजातील सामािजक
यवहार य िनरप े पातळीव न हाताळल े जातात , काया चे एकम ेकांपासून
प तशीरपण े आिण काट ेकोर िवलगीकरण क ेले जात े, य च े एकम ेकांशी स ंबंध
काया या संदभा त ठरतात व हण ून ते िनवा णीचे नसतात . आधुिनक समाज हा गत
तं ानावर आधा रत आिण उ ोग धान असतो .
आधुिनक करणा या या ि य ेत एकम ेकांिवषयी या यि गत िव ासावर आधा रत
परंपरागत राजक य स ंबंध िन भ होतात व याम ुळे सामािजक पोकळी िनमा ण होते.
प रणामी एकाक पणा , सांशकता , अि थरता आिण अस ुरि तता या भावना ंनी सव य
य होतात . यां या सवो च िन ा याला अप ण क न िनि त होता य ेईल, अशा न या
व पातील समाजप ु षाची गरज या ंना भास ू लागत े. रा ा या पान े हा नाव
समाजप ु ष या ंना सामोरा य ेतो. हा रा प ु ष या ं या जीवनास थ ैय आिण या ंना
सामोरा य ेतो. हा रा प ु ष या ं या जीवनास थ ैय आिण शा ती द ेतो. रा या
संक पन ेचे एक म ुख सामािजक मानसशा ीय प ीकरण अस े आहे.
वसाहतवाद आिण रा वाद : काही मा स वादी अ यासका ं या मत े रा वाद ही क ेवळ
वसाहतवादिवरोधी िति या आह े. या ि कोनात ून वसाहतवादी परक स ेने munotes.in
Page 15
राजक य िवचार णा या
15 लादल े या ज ुलमी व अपमाना पद अ ंमलािवरोधी िनमा ण झाल ेली राजक य चळवळ
हणज े रा वाद होय . परक य अ ंमलाम ुळे रा ास आ मभान िनमा ण हो यास म दत होत े
हे ख रे असल े, तरी रा वादाच े जनक व वसाहतवादाशी जोडण े जसे चूक आह े,
या माण े रा वादाचा अथा वय क ेवळ वसाहतवादा या स ंदभा त प कर याचा
य नही च ूक आह े. तसे करण े हणज े वसाहतवादाचा अन ुभव नसल े या समाजाम य े
रा िनिम तीची मता ना कारण े होय.
मा स वादी आिण रा वाद : मा स , लेिनन आिण टािलन या ितघा ंनीही अशी
सै ाितंक भूिमका घ ेतली क रा वाद व भा ंडवलशाही समाज यव था ही एकाच
सं थेशी दोन प े आहेत. 'कामगारा ंना िपत ृभूमी नसत े,' हे मा स चे वचन िस आह े.
याचा अथ असा सम जता य ेईल क जोपय त कामगारा ंचे समाजातील थान आिथ क व
राजक य दा याच े आहेत, तोपय त या ं याम य े रा िन ेची भावना िनमा ण होण े अश य
आहे आिण ह े दा य स ंपु ात आल े क रा वादाचा राजक य पायाच न होतो .
दर यान या काळात कामगारा ं या िन ा ंचा क िबंदू आंतररा ीय मजीवीवग हा असतो .
लॉड अॅ टनसार या मा स या समकालीन असल े या िबगर मा स वादी टीकाकारान े
रा -संक पन ेिवषयी 'रा ाचा िस ा ंत हणज े इितहासाची पीछ ेहाट होय ,' अशी जी
एकांगी भूिमका घ ेतली, तशी मा स वादी िवचारात आढळत ना ही. रा या स ंक पन ेत
बजावल े या ागितक कामिगरीची यो य ती दखल मा स वादान े घेतली आह े. एंगे सने
हटल े आहे क ,'आंतररा ीय कामगार ा ंती घड ून ये यासाठी परक स े या दा यात
असल े या समाजा ंना वात ं य ा होऊन या ंची वत ं य रा े होणे आव यक आह े,'
खू भा ंडवलशाही समाजा ंचा िवचार करतानाद ेखील अस े ल ात य ेते क
भांडवलशाही या स ु वाती या कालख ंडातील रा वादाच े काय पुरोगामी व पान ेच
आहे. लेिननने रा वादाच े तीन ऐितहािसक कालख ंड मानल े आहेत. : पिहला कालख ंड
(१७८९ -१८७१ ) हा भा ंडवलदार वगा या उ नयनाचा कालख ंड होता . या कालख ंडात
भांडवलशाही ेरणा या एका अथा ने पुरोगामी हो या कारण या ंनी कालबा अशा
म यय ुगीन सर ंजामशाही श ृंखला तोड ून इितहासा या गतीचा माग मोकळा क ेला. या
ऐितहािसक काया म ये रा वादा ने भांडवलशाहीस मोलाची साथ िदली . दुस या भ ु व
थािपत झाल े पण याचबरोबर भा ंडवलदार वग पुरोगामी भ ूिमकेपासून दूर जात
ितगामी बनला . हा सा ा यवादी कालख ंड होय . या कालख ंडात भा ंडवलशाही रा ा ंनी
अवल ंिबलेले सा ा यवादी धोरण हणज े रा वादाच े िवकृत व प होय . या नंतर या
ितस या कालख ंडात सा ा यवादी रा ा ंमधील स ंघष अितशय ती होईल , असे भाक त
लेिननने केले.
दुस या महाय ु ानंतर आिशया आिण आि का ख ंडात सा ा यवादी श शी म ुकाबला
कर याची जबाबदारी रा वादावर पडली . मा स वादान े या प र ि थतीचा यो य ती दखल
घेतली आह े. आंतररा ीय स ंदभा त मु अगर िम अथ यव था वीकारल े या नवजात
आिशयाई - आि क रा ा ंतील स ा ढ वगा चे मु यमापन करताना मा स वादी
िववेचनात , या नवजात रा ा ंची आिथ क धोरण े सा ा यवादास प ूरक आह ेत, यांची
संभावना सा ा यवादाच े ह तक अशी होत े परंतु या रा ा ंची आिथ क धोरण े पूण तः munotes.in
Page 16
राजक य त व ान
16 रा ीय िहतावर आधा रत असतात , आिथ क वय ंपूण ता हे यां या अथ यव थ ेचे येय
असत े व परक य भा ंडवलशाही श शी या ंचे संबंध पधा मक असतात , अशी रा े
भांडवलशाही व पाची असली , तरी रा वादी आिण हण ून सा ा यवादिवरोधी
अस याम ुळे यांचा उ ल ेख रा वादी भा ंडवलदारवग , असा प ुरोगामी अथा ने कर यात
येतो.
िव ब ंधु व : मानवतावादी ि कोणात ून िवकिसत झाल े या वात ं य, समता व ब ंधु व
(िकंवा िव ब ंधु व) या त व य प ैक एक स ंक पना . च रा य ा ंती या काळात
(सु. १७८९ -99) वातं य, समता आिण िव ब ंधु व या स ंक पना ंचा उदघोष कर यात
आला . वातं याम य े िवचार व अिभ यि वात ं य, धािम क वात ं य, खाजगी
मालम ेचा ह क इ. गो ी अिभ ेत हो या . समतेम ये सरदार वगा चे खास अिधकार
संपु ात आण ून, सव नाग रका ंस वग िनरपे समान स ंधी देणे व काय ाबाबत समानता
या गो ी अ ंतभू त हो या . जगाम य े वात ं य व समता या ंवर िव ास असणार े व ती त व े
अंमलात आण या साठी झगडणार े सव लोक , मग त े कोण याही द ेशातील असोत , ते
एकमेकांचे बंधू आहेत. ही संक पना हणज े िव ब ंधु व होय . ाचीन ीसम य े थमतः
टोइक त व ा ंनी िव ब ंधुतवाची क पना मा ंडली. िववेक हा सव माणसा ंना जोडणारा
दुवा अस ून सवा ना समान असणा या काय ावर आधारल ेले िव रा य थापन कराव े,
असे िवचार या ंनी मा ंडले. ि ती व इ लाम धमा त िव ब ंधु वाची भावना , आपण सव
देवाची ल ेकरे अ स ून एकम ेकांचे भाऊ आहोत , या िवचारा ंतून कट झाली होती .
धम सुधारणे या काळात स ुधारणावादी धम पंथांनी िव ब ंधु वाचा पुर कार क न ह े जग
ई रान े िनमा ण केले आहे आिण आपण सव ई राची ल ेकरे आहोत , असा िवचार मा ंडला.
देववादी (डीइ ट ) िवचारव ंतांनी धम सिह ण ुतेचा पुर कार क न अस े सांिगतल े, क
ई रा या ा ीसाठी क ेवळ आप याच धमा चा माग यो य आह े, असा आ ह धरण े बरोबर
नाही. युरोपम य े सतरा या शतकात िव ब ंधु वाची क पना न ैसिग क अिधकारा ं या
संदभा त मांड यात आली . ई राप ुढे जर सव मनस े समान आह ेत तर यवहारातही ती
समान असली पािहज ेत, असा या िवचारव ंतांचा आ ह होता . सव माणसा ंना न ैसिग क
अिधकार ज मतःच ा झाल े आहेत, हणून ते समान आह ेत, असे यांचे मत होत े.
[नैसिग क कायदा ].
अमे रके या वात ं ययु ातील (१७७५ -८३) वसाहतवा या ांितकारका ंनी
अमे रके या वात ं याचा जाहीरनामा (१७७६ ) घोिषत क ेला. या जाहीरना यात या ंनी
सवा या समान अिधकारा ंचा पुर कार क ेला. ा सम य े या काळात मोठ े वैचा रक
मंथन झाल े. हॉ त ेअर (१६९४ -१७७८ ) वगैरे िवचारव ंतानी धम सिह ण ुतेचा आिण
बंधूभावाचा िवचार मा ंडला. च ा ंितकारका ंनी वात ं य, समता आिण िव ब ंधु व या
त ट यीची घोषणा क ेली. जगात समता , वातं आिण िव ब ंधु वाचा क पन ेवर िव ास
ठेवणारी माणस े एकमोकाच ं बंधू आहेत. धम , जात, वंश, भाषा आिण द ेश यांत भेद
असला , तरी आपणा सवा म ये बंधु वाचा समान धागा आह े, असा िवचार यामाग े होता.
च रा ीय सभ े या जाहीरना यात मानवी अिधकारा ंचा आिण िव ब ंधु वाचाप ुर कार
कर यात आला . च रा य ा ंितकारक आ ंतररा ीय ब ंधुभावाचा प ुर कार करणार े होते. munotes.in
Page 17
राजक य िवचार णा या
17 यामुळे ांती या काळात च ा ंितकारक लफाएत यान े बॅ तील या िक ला
अमे रकेचा रा ा य जॉज वॉिश ं टन यास द े यासाठी इ ंि लश ा ंितकारक टॉ मस
पेन या हवाली क े या. टॉमस प ेन आिण इ ंि लश त व ज ेरेमी ब थॅम यांना ा सन े
नाग रक वाच े ह क बहाल क ेले. च ा ंतीनंतर आ ंतररा ीय ब ंधुभावाचा प ुर कार
क युिन ट ा ंितकारका ंनी क ेला. १९१७ या बो श ेि हक ा ंतीनंतर जागितक
क युिन ट चळवळीन े सव क करी वगा साठी व ैि क ब ंधुभावाची क पना म ंडळी.
वातं य, समता आिण िव ब ंधु व या क पना पर परा ंशी स ंबंिधत आह ेत. वातं यात
य या अिधकारास आिण िवकासास मह व द े यात आल े आहे. समतेम ये सवा ना
साव जिनक आिण खाजगी जीवनात समानत ेने वागवण े अिभ ेत आह े. िव बंधु वात
सामािजक ऐ य आिण एका मता या ंस मह व द े यात आल े आह े. आप याजवळ
असणा या साधना ंचा सवा या समव ेत उपभोग घ ेणे, याचे आपापसा ंत यो य वाटप करण े
आिण या ारा समाजाचा समतोल िवकास घडव ून आणण े िव ब ंधु वात अिभ ेत आह े.
यि गत वाथा चा स ंकोच व परिहतद ता ह े यामागील त व आह े. िव बंधु वात
पर पर -साहा य , पर पर -सहकाय आिण ऐ यभाव अ ंतभू त आह े. िव बंधु व ही
भावा मक क पना आह े आिण वात ं य व समता या स ंक पना ंना साम ुदाियक अथ
आिण अिध ान ा क न द े याचे काय ती करत े. या समाजात वात ं य आिण
समता थािपत होत े, याच समाजात िव ब ंधु व ास ृत होत े.
भारताम य े ाचीन काळापास ूनच ब ंधु व वा ात ृभाव समाजात जिव या या ी ने
काही य न झाल े. मु य व े संतां या क ृितउ त ून ही बंधु वाची ेरणा समाजाला िमळत
गेली. वारकरी स ं दायाचा या स ंदभा त आवज ू न उ ल ेख करावा लाग ेल. संतां या
अभंगवाणीत ून कटणारी ब ंधु वाची भावना ही म ु य व े आ याि मक पातळीवरची होती .
या ी ने ाचीन भि स ं दाय व स ंतांचे वा य िवश ेष ल णीय आह े. आधुिनक काळात
महा मा गा ंधी, डॉ. आंबेडकर, महा मा फ ुले भृती समाजस ुधारका ंनी वात ं य, समता व
बंधु व ही त व े समाजात जव यासाठी महान काय केले. महा मा फ ुले यांनी
िव बंधु वाचा प ुर कार करताना अस े सांिगतल े, क य ेक माणसान े म क न भाकर
िमळवावी . एकमेका या अिधकारा ंची ब ूज राख ून 'भावूपणा' िनमा ण करावा . एकाच
कुटुंबातील माणसा ंनी व ेगवेग या धमा चे पालन क ेले तरी हरकत नाही . भारतीय
संिवधाना या सरना यात वात ं य, समता आिण िव ब ंधु व या तीन स ंक पना ंचा
समाव ेश कर यात आला आह े. यात य ची आ म ित ा जपणारी , रा ाच े ऐ य
आिण एका मता या ंस सबळ करणारी िव ब ंधु वाची भावना व ृि गंत कर याचा िनधा र
य कर यात आला आह े.
समाजातील ब ंधुभाव व ृि गंत कर या या उ ेशाने अमे रका व ेट ि टन य ेथे अठरा या -
एकोिणसा या शतका ंत काही सामािजक ब ंधु व -संघटना ( ॅटन ल सोसायटीज ) उदयास
आ या . समान िहतस ंबंध वा एकच यवसाय हा या ं या सभासदा ं या एक य े यातील
सामािजक घटक होता . या स ंघटना बह तांशी खाजगी , वयंसेवी, ना-नफा धत या
असत. यां या सद या ंम ये पर पर न ेहभाव व एकोपा वाढीस लागावा ही भ ूिमका
यां या थापन ेमागे मु य व े होती . काही रा ीय पातळीवर या स ंघटनाही िनमा ण munotes.in
Page 18
राजक य त व ान
18 झा या . या स ंघटना ं या सद या ंना स ंगी आिथ क साहा य द े याची तरत ूदही होती .
अपघात , वृ व, आजार पण, मृ यू अशा स ंगी हे आिथ क साहा य िदल े जात अस े.
यासाठी साम ुदाियक पर परा यी िवमाप ती अवल ंबली जात अस े व यात य ेक
सद याला ठरािवक िवमाह ा िनयिमत भरावा लागत अस े. सद या ं या पर परब ंधु वावर
अिधि त अशा काही ग ु संघटनाही अि त वात आ या आिण काही अज ूनही काय रत
आहेत. उदा., मेसनरी ही ग ु संघटना . पूव िवमाप ती ार े अथ साहा य
दे या या उ ेशाने थापन झाल े या अन ेक स ंघटना िवमाक ंप यां या यावसाियक
िव ताराबरोबरच नामश ेष झा या . काही स ंघटना धमा दाय सं था वा सामािजक क े या
व पात अि त व िटकव ून आह ेत. काही स ेवाभावी स ंघटना व ेगवेग या ानशाखा ंम ये
िव ा या साठी िश यव ृ या आयोिजत कर याच े काय करतात तर काही क ेवळ
रंजनमंडळा या ( लब) व पा या आह ेत.
अमे रकेत महािव ालयीन व िव ापीठीय त रावर या य ुवकां या ब ंधु व -संघटना
(फॅटिन टीज) अठरा या -एकोिणसा या शतका ंत िनमा ण झा या . ीक आ ा रा ंनी यु
अशी नाव े या स ंघटना ंना िदली जात . उदा., 'कॉलेज ऑफ िव यम अ ँड मेरी'
िव य सबग , ( हिज िनया) येथे १७७६ म ये थापना झाल ेली 'फ वीटा क ॅपा' ही
संघटना . तसेच 'युिनयन कॉल ेज', कने टडी , ( युयॉक ) येथे १८२५ म ये थापन
झालेली व अ ापही अि त व िटकव ून असल ेली 'कॅपा आ फा ' ही संघटना . या नावा ंमुळे
अशा स ंघटना ंना ' ीक ल ेटर सोसायटीज ' असेही हणत . कॉलेज युवत या अशा
भिगनी - संघटना ंना 'सोरो र टीज' ही सं ा' होती. बंधुसाठी ' ॅटर' व भिगनी 'सोरोर ' असे
लॅिटन व सोरो रटी या स ं ा आ या . िश णािनिम क ुटुंबापास ून दूर रािहल े या म ुलांना
घरगुती वातावरणात िमळव ून देणे, हाही उ ेश अशा स ंघटना ंमागे होता. यासाठी एखाद े
'घर' वा साम ुदाियक िनवास थान म ु र केले जात े, ितथे सव सद य एक य ेऊ
शकतात , तसेच सामािजक उप म चालव ू शकतात .
िव बंधु वाची स ंक पना समि वादी आह े. पूव या काळी व ैि क िव बंधु वाची
संक पना समि वादी आह े. पूव या काळी व ैि क ब ंधुभावाला धािम क अिध ान होत .
याकाळी य वैयि क री या ई राची उपासना सम ी या क याणाथ करीत अस े.
आधुिनक काळात ऐिहक पायावर िव ब ंधु वाची मा ंडणी करीत असताना , य न े
सामुिहक लोकस ं हासाठी आपल े य म व सम ूहात प ूण िवलीन कराव े, असा िवचार
मांडला जातो . यामुळे य स ंकुिचत वा था ऐवजी परिहताथ उ चतर य ेयां या
िवचारा ंनी ेरीत होत े. आज स ं ापना या नवन या साधना ंमुळे समान िवचारा ंनी े रत
झाले या सम ूहां या भावना उ ीिपत क न या ंना जाग ृत अितर ेक सम ूहवादी बनिवण े
सोपे झाल े आ ह े. यामुळे यि वात ं य आिण यि िव िश ता या ंचा लोप हो याची
श यता असत े. हणून य च े वात ं य आिण िव ब ंधु व या ंत यो य असा समतोल
थािपत करण े आव यक आह े.
समाजवाद : संप ीच े उ पादन समाजा या मालक च े ठेवून सवा ना समान मानणारी व
संप ीच े याय िवतरण क न सवा ना एकाच समा न पातळीवर आणणारी िवचार णाली .
उ पादन , िवभाजन आिण िविनमय या ंची साधन े जनत े या हणज े समाजा या मालक ची munotes.in
Page 19
राजक य िवचार णा या
19 हावीत , येक य ला आप या ग ुणांची जोपासना कर याची समान स ंधी िदली जावी
व यात ून समाजा या उ पादनश चा िवकास हावा , ही त व े तीच अ ावत आहेत.
दा र य आिण शोषण स ंपु ात आण ून याय पातळीवर समाजाची प ुनर चना करण े व
मानवी जीवन स ूखी आिण सम ृ कर याच े आवाहन समाजवादा या स ंक पन ेत अिभ ेत
आहे. थोड यात समाजवादी िवचारसरणीन े समता व यायावर आधा रत न या
समाज यव थ ेचा प ुर कार क ेला. या िवचार णाली या प ुर क या या मत े
यि िहताप े ा समाजिहत मह वाच े आह े. औ ोिगक ा ंती, या ा ंतीनंतर िनमा ण
झालेली आिथ क िवषमता आिण यि वाद व भा ंडवलशाही या सवा या िति य ेतून
समाजवादी िवचार िनमा ण झाला . भांडवलशाही समाजरचना ज े हा अि त वात आली ,
ते हा ित या अथ यव थ ेतील दोषा ंमुळे याची िति या हण ून एकोिणसा या शतकात
समाजवादाचा िवचार प ुढे आला आिण वात ं य, समता व ब ंधुता या म ूलभूत
अिधकारा ंवर आधारल ेली लोकशाही ा ंती घड ून आली . समाज -वाद हा सोशिलझम या
इं जी श दाचा मराठी ितश द अस ून सोश ॅिलझम या श दाचा श दशः अथ 'सहकार '
असा आह े. समाजवादाची या या अन ेकांनी केली आह े. एका च वृ प ान े १८९२
म ये समाजवादा या हा कोणाला आिथ क े ात आणावासा वाटतो , तर काही िवचारव ंत
समाजवादाला समाजरचन ेचा कार मानतात तर कोणी उदयो गधं ाचे रा ीयीकरण
केले, हणज े समाजवाद सा य झाला अस े मानतात . समाजवादा या अन ेक या या
कर यात य ेतात पण समाजवादा या स ंक पन ेत मु यतः खालील त वा ंचा समाव ेश
होतो. सव ी-पु षांत समानता थापन करण े, उ पादनाची साधन े समाजा या
मालिकची क न या ंचे याय िवतरण करण े. िवतरणाच े सू य ेकास या या
कामा माण े आिण क ुवती माण े दाम द ेणे, समाजातील उ पादक -श चा िवकास
घडवून आणण े आिण या ार े मानवी िवकासास न या पातळीवर न ेणारा वग हीन व
रा यिविहत समाज थापन करण े, समाजवादाचा उ ेश सा यवादी समाजाची थापना
करणे हा असतो .
समाजवाद ही स ं ा थम १८३० म ये तर काह या मत े १८२७ म ये चारात आली .
तीचा अन ु मे उ ल ेख शाल फुय & amp आिण nbsp आंरी द स ँ- सीमाँ या च
राजिनती ा ंनी क ेला. पुढे इंि लश उ ोगप ती व िवचारव ंत आिण समाजस ुधारक रॉबट ओएन यान े या श दाचा वापर 'को-ऑ ेिट ह म ॅगेझीन' म ये केला. पुढे
ओएनन े सामािजक प ुनर चनेसंबंधीचा द य ुचर मॅ स गािड यन हा ंथ िलिहला (१८३३ ).
याने उ पादनसाधन े साम ुदाियक मा लिकची झाली पािहज ेत, असा आ ह धरला .
सहकार या त वावर याचा िव ास होता एवढ ेच न ह े, तर अशा कारची क ृती व योग
याने आप या य ू लानाक िम स ( लासगो ) म ये केला तथािप शा श ु समाजवादी
िवचारा ंची मा ंडणी कर याच े ेय ेय काल मा स (१८१८ -१८८३) या जम न
िवचारव ंताकड े जात े. मा स या िवचारात थलकालान ु प फ ेरफार क न ि यकलाय ल ेिनन (१८७० -१९२४ ) याने रिशयन रा य ा ंती समाजवादी समाज
थापन कर याचा योग रिशयात क ेला, तसेच चीनम य े १९४९ नंतर माओ- से-
तुंग यान े ही िवचारसरणी काय वाहीत आणली . पि म य ुरोपातील लोकशाही द ेशांत हॅर ड ला क , िसडनी व ेब, जी.डी. एच. कोल, लेमंट अॅटली, बे हन munotes.in
Page 20
राजक य त व ान
20 भृती राजक य िवचारव ंतांनी लोकशाही समाजवादाचा प ुर कार क ेला. वीडन , नॉव ,
िफनल ँड या द ेशांत अन ेक वषा पासून समाजवादी प ा ं या राजवटी हो या .
समाजवादी िवचारसरणीचा प ुर कार फार ाचीन काळी लेटो (इ. स. पू. ४२८ -
३८४) या थोर ीक त व व िवचारव ंताने द रपि लक या ंथात इ .स . पू. चौ या
शतकात मा ंडला होता . ाचीन ीकम य े समाजवादी िवचार भावी होता , पण ल ेटोने
आप या ंथात am या Vrc स ाधारी पालक वगा साठी खाजगी मालम ा व
कुटुंबसं था नस ेल पण ही यव था मोज याच लोका ंसाठी होती . यानंतर इं लंडमधील
यादवी य ु ा या काळात ल े हलस (सामािजक भ ेदभाव न क इि छणार े) आिण िडगस
(अ न आिण स ंप ीची समसमान वाटणी मागणार े सामा य लोक ) यांनी समाजवादी
िवचार मा ंडले. यांचा काल थ ूलमानान े सतराव े शतक होय . त पूव सोळा या शतकात टॉमस मोर (१४७८ -१५३५ ) या इं ज मानवतावादी ल ेखकान े युटोिपया नामक
ंथात एका क पिनक आदश समाजाच े िच र ेखाटल े आहे. (१५१६ ). यात आदश
िकंवा सव सुखयु सामािजक आिण राजक य प रि थतीच े का पिनक रा य ग ृहीत धरले
आहे. आदश रा य कस े असाव े, आदश समाजरचना कोण या व पाची असावी ,
यासंबंधी या क पना टॉ मस मोरन े िव तारान े मांड या आह ेत. आदश समाजक पना ह े
एक कारच े व नर ंजन आह े तथािप आदशा कडे झेप घे याची मानवी व ृ ी
शतकान ुशतके कशी िटक ून आह े, हे याव न प होत े. िवचारव ंतानी क ेवळ आदश
समाजाच े िच र ंगिव यासाठी क पनािवहार क ेला आह े, असे नाही जॉज ऑव लने
नाइ टीन एटीफोर ा ंथात (१९४९ ) अमाप ता ंि क साम या चा वापर क न आिण
अस याचा प तशीरपण े उपयोग क न , यि जीवनाच े स व कष िनय ं ण करणा या
स ाधीशा या तावडीत सापडल े या समाजाच े िवदारक िच ण आह े. भिव यात स य
होऊ शक ेल, असे एक सामािजक द ु: व न ऑव लने रंगिवल े आह े. पुढे सतरा या
शतकात टी . कॅ पने ल या रा यशा िवषयक मीमा ंसकान े िसटी ऑफ द सन या ंथात
समाजवाद या स ंक पन ेिवषयी चचा केली आह े (१६२३ ). यािशवाय बोधनकालीन
अनेक लेखकांनी या स ंक पन ेचा उहापोह क ेला अस ून, च रा य ा ंती दर यान व
त पूव वात ं य, समताव ब ंधुता या म ूलभूत मानवी अिधकारा ं या उ षा ंबरोबरच
यां या थापन ेक रता आव यक अशी समाजरचना थािपण े आव यक आह े, अशी
िवचारसरणी ढम ूल झाली होती . ही समाजरचना थािपण े आव यक आह े, अशी
िवचारसरणी ढम ूल झाली होती . ही समाजरचना श ु व याय होय , असाही िवचार
यातून पुढे आला . माणसाची माणसान े चालिवल े या, िपळवण ुक याप तीवर
आधारल े या, उ चीच वग वारी असल े या समाजरचन ेचा अ ंत करण े यु होय , असा
िवचार समाजवादी िवचारसरणी या म ुळाशी आह े. समाजवादी ा ंती घडव ून आणण े
आव यक आह े, असे मानणा या िवचारव ंतांनी, समाजन े यांनी समाजवादा या
थापन ेक रता िस हाव े, असा िवचार पि म य ुरोपात तुत होऊ लागला . यांतील
काही समाजवादी असेही हण ू लागल े क , समाजरचन ेचा केवळ आिथ क पाया बदल ून
मानवी िपळवण ूक था ंबणार नाही याक रता रा य िवसज न करण े आव यक आह े.
समाजवादाच े िविवध कार . एकोिणसा या -िवसा या शतका ंत युरोपीय द ेशांतून तुत
झालेले आढळतात . यांत समाजवादाच े काही उप वाह आढळ तात. ा स व प ेनम य े munotes.in
Page 21
राजक य िवचार णा या
21 िमक स ंघवादाची वाढ झाली . इंगलंडम य े १८८० नंतर फ ेिबअन सोसायटी व
मजुरप या ंना र र ंिजत ा ंतीतून उगम पावणारा समाजवाद मा य न हता . यांना
लोकशाही समाजवाद अिभ ेत होता . यॉटर कपॉ टि यन आिण ि यकईल बक ूि यन
यांनी वात ं य, समता व ब ंधु व या न ैितक आदश वादाचा आिव कार करणारा
अरा यवाद पुर कृत केला समाजवाद िक ंवा सा यवाद या य ेयवादा ं माण ेच
अरा यवाद hr मानव व समाज या ं या ताि वक मीमा ंसेवर आधारल ेला आह े.
अरा यवाद mV िश त शासनय ं णा िक ंवा दंडश या ंपैक कशाचीच ज री नसते
तथािप समाजवादाचा प ुर कार करणा या लोकशाही रा ांम ये िनमा ण झाल े या
कामगार स ंघटना व या ंनी हाती घ ेतले या चळवळी , ांतून भांडवलशाही व ितला
संर ण द ेणा या शासनस ं थेला आ हान िदल े जात असल े, तरी तीच रा यस ं था
कायमची मोड ून टाकावयाची , असा अगदी आ यंितक स ै ांितक आगह जरी नसला , तरी
रा य व प बदलल े पािहज े व ते आप याला पािहज े तसे क न घ ेतले पािहज े आिण
असे करण े श य आह े, हा िव ास मा िनि त असतो . रा यस ं थेिशवाय समाज
खरोखरीच े सुरळीत चाल ू शकेल काय ? समाज वादात यि वात ं य, संघटना
वातं य अशी लोकशाहीला अिभ ेत असल ेली सव मू ये लोकस ाक व पाची
समाजवादी शासनस ं थाच जोपास ू श केल, असा समाजवादी िवचारव ंतांना िव ास
वाटतो , तर फेड रक मॉ रस चा स िकं जली या ंनी दुस या टोकाचा ि न सोशलिलझम
हा िवचार इ ं लंडम य े मांडला आिण या चा सार - चारही क ेला. ि ती धम व
समाजवाद या ंचा मेळ घालव याचा तो य न होता . पुढे तो िवचार य ूरोप व अम े रकेत
पसरला . इंगलंडम य े जी.डी. एच. कोल हा यवसाय स ंघवादाचा म ु य ण ेता होता .
जगातील बह स ं य रा ा ंत समाज -वादी िवचार कामगार स ंघा या व पात जल े.
कामगार स ंघांनी शासनावर भाव पाड ून आपल े ह क थािपत कर यात काही
माणात यश िमळिवल े आहे.
भारतात समाजवादी िवचार प ंिडत न ेह , जय काश नरायण व डॉ . लोिहया या ंनी यांनी
मांडले. यां या िवचारा ंवर म. गांधी या िवचारा ंचा भाव होता . एकोिणसा या शतका या
पूवा धा त काल मा स (१८१८ - ८३) याने कामगारा ंची रा य ा ंती, अित र म ू याचा
िस ांत, कामगारवगा ची ह क ूम-शाही या ंची चचा केली. या या िवचारा ंचे तपशीलवार
वण न क य ुिन ट म ॅिनफे टो (१८४८ ) आिण क ॅिपटल या ंथात आढळत े. याचे हणण े
असे क , समाजवाद हा न ैितक य य ु असला , तरी समाजवादी ा ंती केवळ
सिद छ ेने आिण िवचारप रवत नाने घडू शकत नाही . याला अन ुकूल अशी सामािजक
प रि थती उ प न हावी लागत े. म यय ुगीन सर ंजामशाहीत ून समाजवाद जसा उ प न
होऊ शकत नाही , तशी भा ंडवलशाही समाजरचना जो पय त नाहीशी होत नाही , तोपय त
समाजवादी ा ंती होऊ शकत नाही . सामािजक काय कारणभावाचा िनयम उ घ ून
काहीही करता य ेणे माणसास अवघड आह े. मा स हणतो क , आतापय तचे समाजवाद
हे युटोिपयन धत च े हणज े अवा तव क पनार ंिजत आह ेत. याचा समाजवाद हा
वै ािनक समाजवाद आह े. मा स या व ै ािनक समाजवादाची उ प ी थोड यात अशी
आहे : िविश आिथ क उ पादनप त हा िविश समाजरचन ेचा पाया असतो . या
पायावर सामािजक वग संबंध आधारल ेला असतात . स ाधारी वग व स ाहीन वग ही munotes.in
Page 22
राजक य त व ान
22 वग य समाजरचन ेची िनिम ती असत े. उ पाद ना या साधना ं या आधार े स ाधारी वग
रा यस ं था ता यात घ ेतो. रा यस ं था हणज े दंड-सं था, जबरद ती करणारी स ं था.
आिथ क उ पादन प ती बदलली हणज े समाजाच े वग संबंध बदलतात स ाधारी वग
बदलतात . एक िविश आिथ क उ पादनप ती जोपय त उ कष पावत े, तोपय त व याम ुळे
ित यावर आधारल ेली समाजप ती ढासळ ू लागली हणज े िपळला जाणारा वग
स ाधारी वगा या हातातील स ा िहसकाव ून घेतो व समाज ा ंती होत े. वतमा न
भांडवलशाही समाजस ं थेचा अथ पादन प तीचा पाया ढासळ ू लागेपय त समाजवादी
ांती होणार ना ही. भांडवलशाहीतील कामगार वग हा ा ंितकारक वग होय. या वगा या
नेतु वाखाली सश समाजवादी ांती ज मालाल . येई कामगारा ंचे शोषण भा ंडवलदार
वग अित र म ू य िनमा ण क न करतो . भांडवलशाही समाज यव थ ेत समाजाची
िवभागणी स ाधारी भा ंडवलशाही वग आिण िपळला जाणार कामगार वग , अशीच
राहणार अस ून याचा कामगारवगा त समाजातील बह स ं य य अिधकािधक समािव
होत जाणार ीम ंत अिधक ीम ंत होत जातील , गरीब होत जातील याम ुळे भांडवलशाही
अथ यव थ ेचा एका िब ंदूपय त उ कष होऊन ती अपकषा स जाऊ लाग ेल. यामुळे
कामगारवग भांडवलशाही वगा या हातातील स ा काबीज क न कामगारवगा ची
ह कुमशाही थापन करील . भांडवलशाही वग न होईपय तच ही ह क ूमशाही राहील . या
ह कूमसहीत आिथ क उ पादन -साधन े ही सामािजक मालक ची होतील . हीच समाजवादी
ांती होय . खाजगी मालक ची आिथ क उ पादन -साधन े समाजा या मालक ची होण े,
हणज ेच समाजवाद होय . भांडवलशाही न झा यावर उ पादनश या िवकासदरावर
हळूहळू राजस ाही आपोआप स ंपु ात य ेऊन रा यस ािवहीन समाजवादी समाजरचना
हणज े सा यवादी ( क युिनझम ) समाजस ं था उदयास य ेईल.
काल मा स या वरील व ै ािनक समाजवादािवषयी तक तीथ ल मणशा ी जोशी
हणतात क , 'काल मा स चा हा व ै ािनक समाजवाद एका अथ य ूटोिपयनच आह े.
समाजप रवत नाचा काय कारणभाव यान े सांिगतला . समाजवाद व सा यवाद वा
क यूिनझम ह े येयवाद सामािजक जीवनाच े उ चतम न ैितक य ेयवाद आह ेत. याकड े
पीिडत व त माणस े आकिष त होतात . आदश वादी िवचारव ंतही यान े मोिहत होतात .
ही मोिहनी उदा व पिव आह े. िव मान िव ान े सव मानवा ं या िहताथ वापरली , तर
जगातील दा र य व द ै य या ंचा स ंपूण अंत व रत होईल . हे स य आह े प रंतु ा
समृ ी या य ेयाकड े, समते या ा ंतीकड े मानवसमाज जाईल क नाही , याचे गिणत
मा मा ंडता य ेत नाही '.
समाजवादाच े िविवध कार - उप कार आिण काल मा स चा वै ािनक समाजवाद , या
सवा चा ताि वक या िवचार क ेला असता , िव मान प रि थतीत लोकशाही समाजवाद
ही संक पना बरीच जली अस ून, तीचा वीकार वदश नी अन ेक देशांनी केला आह े.
उ पादनसाधना ं या व िविनमया या सामािजक मालक त ून आिण िनय ं णात ून
जनसामा या ं या सामािजक , आिथ क यायासाठी लोकशाही घटना मक मागा ने समाज
संघिटत करणारा िस ा ंत व चळवळ ह णजे लोकशाही समाजवाद होय , अशी या या
इं लंडमधील समाजवा ा ंनी केली आह े. या समाजवादात याय , समता , समाजिहत , munotes.in
Page 23
राजक य िवचार णा या
23 सनदशीर माग , सहकाय आदी बाब वर भर िदल ेला िदस ून येतो. लोकशाही मागा ने
समाजवाद आण यासाठी िनवडण ुका, संसद, शासनय ं णा इ . साधना ंचा उपयोग क न
समता व यि वात ं य या दो ह चा सम वय साध याचा माग सांिगतल ेला आह े.
न यावर आधारल े या यि वादाला िवरोध , खाजगी उ पादन े ावर िनय ं ण, मूलभूत
त वांवर लोकशाही समाजवादी िवचार णाली उभी आह े. नवीन समाजरचना िनमा ण
कर यासाठी लोका ंची सदसि व ेकबु ी जाग ृत करावी व यासाठी िश ण , चचा , िवचार
प रवत न या लोकशाही मागा चा अवल ंब करावा , असे फेिबअन समाजवादी मानतात .
संप, बिह कार , िनरोधन या ंसारख े माग अंगीकाराव ेत अस े यवसाय स ंघवादी मानतात ,
तर वय ंशासनाची पा ता असल े या कामगारा ंमुळे खरीख ुरी समाजवादी यव था
िनमा ण करता य ेईल, असे ेिणसमाजवादी मानतात . लोकशाही समाजवादा या या
िविवध कारा ं या उदय व िवकास द ेशकालप रि थतीन ुसार िनरिनरा या द ेशांम ये
झालेला िदसतो . लोकशाही समाजवादात न ैितक म ू यांना उ च थान अस ून
कामगारवगा माण ेच म यमवगा ला सहभागी क न घ ेतले जाते िशवाय खाजगी स ंप ीवर
कायद ेशीर िनय ं ण ठ ेवले जात े. उ ोगध ं ांचे रा ीयीकरणही क ेले जात े. लोकशाही
समाजवादी ह े समाजवादा या मूळ आदशा चा प ुर कार करतात . यां या मत े
प रवत नाची ि या ही अिह ंसक मागा ने, लोकशाही प तीन े आिण म ंद गतीन े चाल ू
ठेव यात यावी . अथ यव थ ेत - वर साव जिनक े ाचे िनयं ण असाव े. उ पादना या
साधना ंचे हळूहळू सामािजक करण कर यात याव े.
भारताम य े लोकशाही समाजवादी िवचारसरणीची म ूलत व े काँ ेसांतग त थापन
झाले या समाजवादी गटात आढळतात . १९३४ म ये जय काश नारायण , अशोक
मेहता, आचाय नर देव भ ूत नी हा गट थापन क ेला. पुढे १९४८ म ये वात ं यानंतर
या समाजवा ा ंनी वत ं समाजवादी प ाची थापना क ेली मा यात प ुढे एकज ूट
रािहली नाही आिण १९७७ म ये समाजवादी प त कालीन जनता प ा त िवलीन
झाला. यानंतर या ंना फारस े वत ं अि त व रािहल े नाही . पिहल े पंत धान
जवाहरलाल न ेह (कार. १९४७ -६४) यांची लोकशाही समाजवादावर िन ा व िव ास
होता. समाजवादी समाज थापन करण े, हे काँ ेसचे उि आह े, अशी घोषणा या ंनी
केली. यांचा समाजवा द इं लंडमधील मज ूर प ा या धाटणीचा होता . भारता या म ूळ
संिवधानात समाजवाद या श दाचा उ ल ेख न हता . तो पुढे १९७६ म ये झाल े या
बेचाळीसा या घटना द ु ती - ारा थमच सरना यात कर यात आला . सरना यात ून
भारतीय स ंिवधानात अिभ ेत असल े या लोकशाही समाजवादा चा आशय य होतो .
िवसा या शतकात समाजवादी िवचार लोकि य झाल े. क यूिन ट प -शािसत सा यवादी
राजवटी , पि म य ुरोपातील क याणकारी रा याची उ म कार े अंमलात आण ून
जनतेला मोठया माणात सामािजक स ुर ा प ुरिवणा या लोकशाही समाजवादी राजवटी ,
भारतातील गा ंध या त व ानाचा अ ंगीकार करीत रा य समाजावादास नकार द ेत
जनते या सहभागावर व िवक ीकरणावर भर द ेणारे समाजवादी प , ही समाजवादाचीच
वेगवेगळी प े आ हेत कारण समाजवादान े िविवध द ेशांत काय रत असणा या लोका ंना
एका उ नत आिण सम ृ समाजाची थापना कर याच े व न िदल े आहे. munotes.in
Page 24
राजक य त व ान
24 उदारमतवाद : समाजा या वा रा या या कोण याही नाग रक य ला िक ंवा सव
नाग रका ंना यि शः वात ं याचा ह क िमळाला पािहज े व याक रता रा य व
साव जिनक स ं था या ंचे धोरण व यवहार यि वात ं या या ह काला बाध य ेणार
नाहीत , अशा प तीन े व धोरणान े चालल े पािहज ेत, असा ि कोन हणज े उदारमतवाद
होय. सां दाियक िवचार णाली ह े व प उदारमतवादाला नाही . यि वात ं य हणज े
यि वाचा अिनब ध आिव कार ह े मु य म ू य होय . वतः स व समाजास उपय ु असा
आ मािव कार कर याची मा णसात पा ता असत े या स ं था व राजक य धोरण े अशा
आ मािव काराच े व वात ं यावरील िन ेचे संवध न करतात , यांची थापना वा प ुर कार
करणे हेच यो य होय , असा उदारमतवादाचा आशय आह े.
ा आशयास अन ुस न उदारमतवादी िवचारसरणी व यवहार प ुढील दोन म ूलभूत
गो वर भर द ेतात: (१) वे छात ं स ाधा र वाची नापस ंती व (२) यि चा अिनब ध
आिव कार . धम सं थां या व पर ंपरावादी स ाधा या ं याअिनय ंि त स ेला उदारमतवादी
िवरोध करीत आल े आ ह ेत. धम ेऐवजी ब ुि वादाचा आ य क न व ैचा रक
चार वात ं याला या ंनी उचल ून धरल े आह े. सामािजक व राजक य िनय ं ण
यि िनरप े असाव े हणज े संप ी, सामािजक दजा इ यािदका ंवर य या यवहाराच े
िनयं ण करणार े िनयम आधारल ेले अस ू नयेत, य ना समान वागण ूक िमळावी ,
काय ाच े रा य असाव े व द ेशादेशांत अिनब ध या पार चालवा . उदारमतवादाच े
ा यि क व प अस े आ ह े. य ना वात ं याची वाढ कर याक रता व यो यता
दाखिव याक रता स ंधी िमळावी , हणून वात ं याची अिधकािधक समान वाटणी हावी
आिथ क म ेदारी व व र वगा चे िवशेषािधकार र हाव ेत िनरिनरा या स ंध चा िव तार
हावा, रा याचा ह त ेपही कमी हावा . उदारमतवादाच े असे य ीकरण झा यान े
िव ान , तं , नवे नवे उपय ु योग ा ंची वाढ होऊन इ ं लंड, पि म य ूरोप व अम े रका
ांम ये आिथ क व सामािजक गती झाली . पि म य ुरोपातील आध ुिनक रा या ंनी नवी
धोरणे अंमलात आण याम ुळे उ ोगी व स ुिशि त वगा ची वाढ झाली आिण जीवना या
िविवध े ांत परा म कर याची ेरणा िमळाली . अगिणत न या स ं था व उ ोगउभ े
रािहल े. संकुिचत ि कोन मावळ ू लागला आिण िव ब ंधु वाची भावना िनपजली व
िनरिनरा या सामािजक े ांत एक नवीन अिभजनवग तयार झाला .
इं लंडम य े उदारमतवादाचा िस ा ंत व राजक य कय म १६८८ -१८६७ या
कालावधीत मा ंडला जाऊन प रणतीस पावला . य च े ह क राखण े व या ह का ं या
र णाथ संिवधाना मक तरत ुदी करण े, हे उदारमतवादाच े ाथिमक प होत े. धािम क
सिह ण ुता व वात ं य, संिवधानाधीनता व राजक य ह क ा गो ी यात नम ूद के या
गे या. १६८८ साली उदारमतवादी ा ंती झाली . यामुळे रा याची सव कष ह कमत व
परंपरावाद ंतून सुटका झाली . अमे रकेने राजक य वात ं य जाहीर क ेले. यानंतर
उदारमतवादा चा दुसरा कालख ंड लागतो . या कालख ंडात आिथ क यवहाराच े वात ं य
िकंवा ख ु या यापाराचा िस ा ंत काया ि वत झाला . यामुळे नोकरशाहीची
अथ य हारातील िनय ं णे उठली . यापारी , दया वद , दळणवळण करणर े लोक व िमक
ं यावरील ब ंधने िशिथल झाली . munotes.in
Page 25
राजक य िवचार णा या
25 इंगलंडम य े उदारमतवादाच े समथ न व िववरण करणार े लॉक , अॅडम ि मथ , जेरोमी
ब थॅम, जॉन टय ुअट िमल इ . त व उदयास आल े. यांनी खु या यापाराच े अथ शा ,
यि वात ं याचे रा यशा व उपय ु तावादी नीितशा ही िनमा ण क ेली.
िवचारव ंतां या भावाम ुळे मतदाना या ह काची ा ी व िव तार झाला .
उदारमतवाद राजक य लोकशाही प तीला पोषक असतो , हे जरी खर े असल े तरी तो
राजेशाहीत िक ंवा उमरावशाहीत अथवा अ य राजवटीत काया ि वत करता य ेतो हण ून
लोकस ावादाह न उदारमतवाद प ृथक आह े, असे हणता य ेते.
इं लंड सोड या स अिभजात उदारमतवादाची मा ंडणी व यावहा रक बल समथ न
अ य िवश ेषसे झाल े नाही इ ंगलंड यित र य ूरोप व व अम े रका य ेथील राजक य ,
आिथ क व सामािजक जीवनावर उदारमतवादाच े वारे वािहल े, ात श ंका नाही . युरोपात
माँते यू, ब जािमन का ँ तां, गटे व हेड र हे त व उदारमतवादाच े पुर कत होते.
उदारमतवादा या वातावरणात भा ंडवलशाही समाज िनमा ण होऊन आिथ क व
सां कृितक ा ंती झाली . परंतु बह जनसमाजाच े जीवन क ान ेच रािहल े. उदारमतवादात
य वरील ब ंधनांचा िनरास ह े िनषेधा मक त व धानता पावल े. परंतु तेवढयाने
सामा य जणा ंना संप न आिथ क व सा ं कृितक जीवन लाभल े नाही. तशा जीवनाक रता
आव यक असल ेली िवधायक त व े सांगणारा ा ंितकारक समाजवादी िवचार
एकोिणसा या शतकात वाढ ून भावी होऊ लागला . उदारमतवादाचा भाव कमी होऊन ,
उदारमतवादी प ा ं या व य या हाता तील राजक य स ेची स ू े एकोिणसा या
शतका या अख ेरीस िदली होऊ लागली व तशा प ा ंचा पराभव होऊ लागला . ानंतर
उदारमतवादाचा स ंपूण याग करणारा समाजवाद प ुढे आला . समाजवादात
समाजिहताक रता उ या रहावया या स ं थांची नवीन ब ंधने िनमा ण होणार , हे िदस ू
लाग याव र उदारमतवादाच े पांतर लोकशाही धान समाजवादात झाल े. याचे उ कृ
उदाहरण हणज े ि टनमधील मज ुरप ाशी सहान ुभूती असल े या िवचारव ंतांचा व
मजूरप ीय न े यांचा फेिबयन समाजवाद होय .
१.११ सारांश
राजक य िवचार णाल म य े अरा यवाद आिण लोकशाही ा मह वा या िवचार णा या
होत. अरा यवाद हणज े वात ं य, पर परा ंिवषयी ेम व सहकाय हे अंतभू त अस ून
येक य आपली शासक रहात े. अरा य याचा अथ य य त , रा यारा यात ,
रा रा ात ज े यवहार करावयाच े ते वय ं फुत व सहकाया वर आधार लेले असल े
पािहज े, अशा समाज यव थ ेत रा यस ं थेची गरज अस ू नये. सव मानवी स ंबंधी या
े ात याय ा थािपत करण े होय. रॉबट वु फ या ंनी अरा यवादी िवचारसरणीची
मांडणी क न त े रा याच े अिधकार नाकारताना न ैितक जबाबदारीची स ंक पना ,
वाय त ेची संक पना अ िधकार आिण वाय ता मह व िदल े. रॉबट वु फ अिधकार ,
श िक ंवा बल यातील फरक प करतात . बलात धमक चा वापर तर अिधकारात
आ ेचे पालन करावयाच े असत े. आ ा द ेणारा हा फ आप या कत याची जाणीव munotes.in
Page 26
राजक य त व ान
26 क न द ेतो. वु फ या मत े य ला स ंक पन ेचे वात ं य अ सते. जर य क ृती
कर यात वत ं य अस ेल तर य ला न ैितक जबाबदार ठरिवता य ेते. कारण ती
नैितकत ेचे बंधन आप यावर आह े परंतु ते कोणीही आप यावर लादल ेले नाही ,
अरा यवादात रा यिवरिहत समाज हा एक आदश आ ह े. याची भ ूिमका अितर ेक
व पाची अस ून य य त, रा यारा यात , रा ारा ात सहकाय ेम व वात ं य
यावर आधारल ेले असतील ही या ंची क पना साकार होईल हा िवचार व नवत
रािहल ेला आह े.
लोकशाही एक राजक य िवचार णाली अस ून तो शासनाचा एक चा ंगला कार आह े.
लोकशाही फ शासन कारच नाही तर लोकशाही ही एक जीवनप ती आह े.
लोकशाहीच े य व अ य लोकशाही अस े दोन कार अस ून अ य लोकशाहीच े
संसदीय व अ य ीय अस े कार पडतात . भारतात स ंसदीय लोकशाही तर अम े रकेत
अ य ीय लोकशाही आह े. लोकशाहीत अशी शासनय ं णा आह े क जी लोका ंनी
िनवडल ेले ितिन धी चालवतात . लोकशाहीत अशी शासनय ं णा आह े क जी लोका ंनी
िनवडल ेले ितिनधी चालवतात . लोकशाहीत 'लोकांचे साव भौम व ' मह वाच े असत े.
लोकशाहीच े राजक य , सामािजक व आिथ क नैितक, धािम क अस े मह वाच े पैलू आहेत.
लोकशाहीच े अनेक आदश (Ideals ) असून यातल े काही जनतेचा सहभाग , समता ,
वातं य, जबाबदारी , स ेचे िवभाजन , याय इ . आदश आह ेत. लोकशाहीम य े सव
लोकांना िवकासाची समान स ंधी िदल ेली आह े. लोकशाही शासनाचा चा ंगला कार
असला तरी ितच े काही ग ुण दोष आह ेत. यापैक लोकशाहीच े दोष (तोटे) कमी करण े हे
आपल े उि असल े पािहज े.
१.१२ दीघ री
१) अरा यवाद हणज े काय त े सांगून रॉबट पॉल व ु फचा अरा यवादी िस ा ंत प
करा.
२) लोकशाहीचा अथ सांगून लोकशाहीच े कार प करा .
३) लोकशाही हणज े काय ? लोकशाहीच े आदश (Ideals ) कोणत े आ ह ेत ते सांगून
लोकशाहीिवषयी क े या जाणा या समथ नाचे वण न करा .
४) लोकशाहीच े व प सा ंगून ितच े गुणदोष प करा .
५) टीपा िलहा
१) अरा यवाद
२) वाय त ेची संक पना - रॉबट पॉल व ु फ
३) य लोकशाही व अ य लोकशाही
४) लोकशाहीच े आदश (Ideals )
५) लोकशाहीच े समथ न
munotes.in
Page 27
27 २
वात ं य (LIBERTY )
ब) वात ं य – रोना ड डॉरक न आिण इसीह बल न
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ तावना
२.२ रोना ड डॉरक न या ंची वात ं यािवषयीची स ंक पना
२.३ इसीह बल न
२.४ इसीह बल नची वात ं याची स ंक पना
२.४.१ वातं याची नकारा मक संक पना (अभावा मक वात ं य)
२.४.२ वातं याची सकारा मक स ंक पना (भावा मक वात ं य)
२.५ अिहंसक सिवनय कायद ेभंगाचे समथ न : मािट न युथर िक ंग
२.६ सारांश
२.७ दीघ री
२.० उि य े
१) ‘ वातं य’ िवषयी िविवध िवचारव ंतांचे िवचार प होतील .
२) रोना ड डॉरक न या ंचे वात ं याचा ह क आह े का हा िवचार समज ून घेता येईल ?
३) इसीह बल न या ंची वात ं याची स ंक पना समज ून घेता येईल.
४) वातं याची सकारा मक आिण नकारा मक स ंक पना समज ेल.
५) सिवनय कायद ेभंगाचा अथ समजाव ून घेता येईल.
६) सिवनय कायद ेभंग हे र पातािशवाय एक भावी श हण ून संपूण जगभर कस े
वापरल े जाऊ शकत े. हे मािहत क न घ ेता येईल.
७) डॉ. मािट न य ुथर िक ंगकडून अम ेरीकेतील नागरी ह क स ंरि त कर यासाठी
सिवनय कायद ेभंगाचा एक साधन हण ून उपयोग समज ून घेता येईल. munotes.in
Page 28
राजक य त व ान
28 ८) काय ाच े िनरप े पालन व उपयो जन या स ंदभा त ल ेटोचा ि कोन अ यासात
येईल.
९) सिवनय कायद ेभंगािवषयी महा मा गा ंधीज या ि कोनाच े आकलन घ ेता येईल.
२.१ तावना
वातं य हे हे येकाला हव े हवेसे वाटत े, पशु, प ी, ाणी या ंना देखील वात ं य हव े
असत े. बंधनात राहायला कोणा लाच आवडत नाही . या पूव या पाठात आपण वात ं य
आिण ह क या ंचा स ंबंध पिहला आह े. वातं य हा य चा म ुलभूत मानवी ह क
मानला जातो . त व ान , अथ शा , रा यशा इ . अनेक शाखा ंत या ंचे
वातं यासंदभा तील िवचार पाहणार आहोत . येक य ला जग याचा ह क आह े.
समतेचा ह क तस े यास वात ं याचा ह क आह े का ? या ाची सिव तर सार या
िवचारव ंताने केली आह े. वातं य या स ंक पन े या िविवध छटा आह ेत. साधारणपण े
जोरजबरद तीचा अभाव वात ं य अशी या या क ेली जात े. इसीह बल नन े वात ं याची
नकारा मक आिण सकारा मक स ंक पना प त क ेली आह े.
सुमारे १५० वषा पूव डेि हड थोरो या ंनी या ं या आध ुिनक पा ा य राजक य उपप ी
(Theory ) म ये सिवनय कायद ेभंग या क पन ेचा समाव ेश केला. ते हापास ून सिवनय
कायद ेभंग हे लोकशाही या त ं ाम य े नाग रक सहमत नस याच े दश िव यासाठी एक
मह वाच े साधन वापरल े जाऊ लागल े.
िव ाम य े अनेक भावी रा ा ंनी कमजोर रा ा ंवर आ मण क ेले व या ंचे वात ं य
िहरावून घेतले तसेच य ेक रा ात वा ंिशक वण भेद अगोदरच होता . यासाठी अन ेक
त विच ंतकांनी लढा िदला . हा लढा िह ंसा मक व अिह ंसा मक अशा दो ही कारचा
होता. अिहंसा मक लढा हाअसहकार , उपोषण , स या ह , सिवनय कायद ेभंग या त ं ा या
मा यात ून होता . डॉ. मािट न यूथर िक ंग, महा मा गा ंधी इ याद नी सिवनय कायद ेभंग या
तं ा या साहा यान े लढा िदला .
सिवनय या चा अथ िवनयान े हणज ेच अिह ंसा, स य, सहनिशलता याचा वापर करण े व
अ यायकारक काय ाच े पालन न करण े. राजक य े ात अ यायी , जुलमी सरकार
िव परक य स ेिव स या हातील सिवनय कायद ेभंग या त ं ाचा उपयोग करण े व
अनैितक तस ेच चुक चे काय ाच े पालन न कर णे. अ यायी व ज ुलमी राजवट व स ा
यां यािव लढ यासाठी , संघष कर यासाठी या िवचारव ंतांनी नवीन भावी प त
िवकिसत क ेली.
२.२ रोना ड डॉक न या ंची वात ं यािवषयीची स ंक पना
रोना ड डॉक न अम ेरीकन कायद े िवधीत व आह ेत. यांचा ज म वॉरस े टर मॅशशूटस
येथे झाला . हॉरवड लॉं क ूल मध ून या ंनी आपल े पदवीच े िश ण प ूण केले. अमे रका
आिण इ ं लंडमधील अन ेक िव ापीठात या ंनी मह वाची पद े भूषिवली . ते ऑ सफड munotes.in
Page 29
वातं य – रोना ड
डॉरक न आिण इसीह बल न
29 िव ापीठात ोफ ेसर य ुरीस ूड स या पदावर काय रत होत े. िवधी त व ानात आिण
राक य त व ानात या ंनी मह वप ूण योगदान िदल े. डॉक न या करीअर या स ु वाती या
काळात या सामािजक स ुधारणा व चळवळी झा या . उदा-नागरी ह क ी -पु ष
समानता , पया वरण, ि हएतनाम य ु इ. यामुळे वात ं या या स ंक पन ेचे पु हा परी ण
कर याची गरज भासू लागली . डॉक न अशा वात ं याचा प ुर कार करतो , क यात
समानत ेचा ह क सव च राजक य त व अस ेल.
डॉक नच े राजक य त व ान या ं या िवधी िवचारा ंशी स ुसंगत आह े. या या मतान ुसार
जोपय त राजक य स ा नाग रका ंना समान ल ेखत नाही . तोपय त या ं यावर कोणत ेच
अिधकार नाही या ंनी य ेकाला समान दजा ायला हवा . येक य न े या यासाठी
चांगले काय काय आह े हे यान ेच ठरिव याच े वात ं य य ला हव े.
वातं य ह े य ेकाला हवे-हवेसे वाटत े पर ंतु डॉक न करतो क , आपणास
वातं याचा अिधकार आह े का ? यावर उ र द ेताना तो हणाला क , वातं याचा
अिधकार का क ेवळ राजक य अिधकार (ह क) नाही. वातं याचा अिधकार मया िदत
असायला हवा .
समतेचा अिधकार आिण वात ं याचा अिधकार यात स ंघष ि कंवा तणाव आह े अ से
वाटते. डॉक न या मत े यां यात कोणताही स ंघष नाही . समानता ही नागरी आिण
राजक य वातं याचा आधार आह े. वातं य नाही अस े तो मानत नाही . या माण े
समानत ेचा ह क आह े. या माण े वात ं याचा ह क आह े का ? या बाबत साश ंकता
आहे. सवा नाच समानत ेचा अिधकार आह े असे मानल े जाते. समाजात समानता असावी
कोणीही य असो कोण याही थरातील असो ीम ंत िकंवा गरीब , िशि त िक ंवा
अिशि त कोण याही जाती धम वंशाची असो य ेकाला समानत ेचा अिधकार आह े.
येकालाच समानत ेची वागण ूक िमळावी अस े अपेि त असत े. समतेचा अिधकार आिण
वातं याचा अ िधकार याम य े तडजोड क ेली जात े. सवा ना समान दजा ची वागण ूक
िमळावी अस े अ पेि त असत े आिण तो याचा अिधकार आह े. कायद े बनिवता ंना
िवशेषत: सामािजक काय ा ं या स ंदभा त वात ं याचा अिधकार आिण समत े या
अिधकारात तडजोड झाल ेली कषा ने जाणवत े. कायदा बनिवताना य या क ृती
कर यावर मया दा घातली जात े. उदा. वाहतुक या िनय ं णाच े कायद े बनिवताना
य ला व ेगाने वाहन चालिव याच े जे वात ं य आह े याला मया दा घातली जात े.
डॉक न मह वाचा उपि थत करतात या प तीन े पारंपा रक वात ं याची या या
केली जात े. याअथ वात ं याचा अिधकार आह े का ? परमाि क वात ं याची या या
डॉक नन े पुढील माण े केली आह े. ‘ वातं य हणज े कोण याही य ला ज े कराव ेसे
वाटते याला तस े क द े यासाठी राजक य दडपणाचा अभाव असण े होय’ त या
श दातच I hav e in mind traditional defination of Liberty as the absense
of constrain placed mind traditional defination of Liberty as the
absense of constrain placed by Government Upon what a man might
do it as he wants’ . munotes.in
Page 30
राजक य त व ान
30 या या य े या स ंदभा त वरील उदाहरण पािहल े तर अस े िदस ून येते क एखा ा
त णाला वेगाने मोटार सायकल चालव याची आवड आह े. तो रहदारी या र यान े
अितशय व ेगाने मोटर सायकल चालव ू लागला तर याला वाहत ूक पोिलस तस े
कर यावर मया दा घालतील हणज े याला तस े कर याच े वात ं य नाही यावर
शासनाच े िनयं ण आह े. या त णा या वात ं याबरोबर इतर य या जीिवताच े
संर ण करण े ही मह वाच े आहे. हणून या या वात ं यावर मया दा घातली जात े.
डॉक न वातं याची या या समानत े या स ंदभा त करतो . वातं याचा अिधकार
उपभोग यासाठी काही इतर स ंसाधना ंची आव यक ता असत े. एखा ाला मतदानाचा
ह क आह े असे जे हा आपण हणतो त े हा हे वात ं य उपभोग यासाठी याला अ न ,
आरो य , तो अिधकार बजाव याच े ान वग ैरे गो ीची गरज असत े. या संसाधनावर क ेवल
माझाच अिधकार आह े असे हणण े रा त नाही . वातं य याचा अथ मा या बरोबरीन े
इतरही य चा स ंसाधानातील िह सा आह े याची जाणीव असण े आव यक आह े.
इसीह बल नन े िज वात ं याची या या सा ंिगतली आह े. यावर डॉक न टीका करतो .
बल न वात ं यावरील या या िस िनब ंधात प ुढील िवचार मा ंडतो. वातं य हणज े
कोण याही क ृती करताना िक ंवा पया यांची िनवड करताना अडथळया ंचा अभाव असण े
होय. माणसान े या र याव न चाल याचा िनण य घेतला आह े या र यावर
अडथळया ंचा अभाव असण े ही या या डॉक नला मा य नाही . मानवाचा ब याचशा
कृतीवर ब ंधने आणली जातात . य ला जे हवे ते कर याच े वात ं य असत ेच अस े
नाही. याला वाट ेल ते बोल यापास ून पराव ृ केले जाते िकंवा ख ून कर यावर ब ंधने
घातली जातात . या या वात ं यावर जी ब ंधने घातली जातात . याचे कारण हणज े
दुस यां या िजिवताच े संर ण करण े हे पण िततक ेच मह वाच े आहे ही वा तं यावरील
बंधने आपण वीकारतो .
अिधकार ही स ंक पना डॉक न या मत े त व ानात आिण राजकारणात व ेगवेग या
अथा ने वापरली जात े. या या मतान ुसार लोका ंना समानत ेचा अिधकार आह े असे आपण
जर मानल े तर याचा अथ समानत ेवर याचा ह क आह े ती या ंना िमळायलाच हवी
वातं या या स ंदभा त आपणास अस े हणता य ेईल का ? याला ज े हवे ते कर याच े
वातं य यला िमळायलाच हव े का ? वातं या या अिधकारा या स ंदभा त आपणास
असे आढळत े क बर ेचदा ज े कायद े केले जातात . या काय ाम ुळे आप या वातं यावर
मया दा मया दा घा तली जात े. या काय ाम ुळे सामािजक क याण साधल े जाते. हणून
वातं यावर ब ंधने आली तरी काय ाच े समथ न केले जाते. येक बंधन घालणारी क ृती
ही अिधकाराच े उ ल ंघन करीत असत े. वातं याचा अिधकार नाहीच अस े डॉक नला
वाटते. वातं या या ह कािवषयीचा ह क नसण े असे मत त े य करतात का ?
याबाबत साश ंकता य करतात . डॉक न Taking Rights Seriously या आप या
पु तकात य ला वात ं याचा ह क नाही अस े मत मा ंडतात . डॉक न ‘संसाधना ंची
समानता ’ (Equality of Sources ) ही उपप ी मांडतात . या उपप ीट दोन मु े
ामु यान े आढळतात . १) मानवान े जे आयु य या यासाठी िनवडल े आहे यास तोच
जबाबदार आह े. २) समाजातील संसाधना ंचे िवतरण ह े य या ब ुि म ेवर िक ंवा munotes.in
Page 31
वातं य – रोना ड
डॉरक न आिण इसीह बल न
31 मता ंवर अवल ंबून नसाव े िकंवा य या ब ुि म े या, मता ंचा प रणाम स ंसाधना ं या
िवतरणाव र होऊ नय े. समाजात य ेक य ला समान दजा असावा . ा समत े या
मू यांवर डॉक न भर द ेतात.
डॉक न या मत े ‘समता ’ आिण ‘ वातं य’ या मू यांम ये कोणताही स ंघष नाही. एखा ा
य ला द ुस याचा ख ून कर यापास ून पराव ृ केले तर याचा अथ असा होत नाही िक
या या (खून कर या या य या ) वातं याला बाधा आणली . चुक चे कृ य
कर यापास ून पराव ृ करण े हणज े याच े वात ं य िहराव ून घेतले असा याचा अथ होत
नाही. तो पय त आप या एखा ा क ृतीमुळे इतरा ंना बाधा य ेत नस ेल, हणज ेच इतरा ंचे
नुकसान होत नस ेल तर त े वात ं य आह े. इतरां या ह कावर आप या वात ं यामुळे
अडथळा य ेऊ नय े य ला वात ं य उपभोग यासाठी काही घटका ंची आव यकता
असत े. समाजात वात ं याचा उपभोग घ े यासाठीची अन ुकूल प रि थती हणज े
य या ाथिमक गरजा ंची पुत िकंवा यो य कायद े णाली वग ैरे असण े आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
१) रोना ड डॉक न या ंची वात ं यािवषयीची स ंक पना प करा .
२.३ इसीह बल न (१९०९ -९७)
इसीह बल न हा ि टीश त व होता . याचा ज म १९०९ साली रीगा (आ ाची
लॅट हीआ ची राजधानी ) येथे झाला . याचे वडील म े डेल बल न लाकडाच े मोठे यापारी
होते. १९१५ साली रिशयामधील अ ेपोल येथे, नंतर १९१७ साली प े ो ाड य ेथे
यां या क ुटुंिबयांनी थला ंतरण क ेले. १९१७ साल या रिशयन ा ंतीचे ते सा ीदार
होते. १९२० साली सव कुटुंबीय ि टनला ग ेले आिण ल ंडन या जवळपासच त े रािहल े.
इसीह बल नच े महािव ालयीन िश ण ऑ सफड या ि ती कॉल ेजम य े झाल े. तेथे
यांनी त व ान आिण अथ शा ाचा अ यास क ेला. १९३२ साली New College येथे
ा यापक हण ून या ंची नेमणूक झाली . दुस या महाय ु ा या काळात या ंनी य ूयॉक
शहर आिण वॉिश ं टन DC येथे ि िटश ए बसीम य ेही काय केले होते. अमे रकेत या
िव ापीठाम य ेही या ं या िनयिमत भ ेटी असा यात .
१९७४ ते १९७८ या कालावधीत त े ि िटश ॲकॅडमीच े अ य होत े. यांना या ं या
नागरी वात ं या या काया साठी अन ेक पुर कार ा झाल े होते. १९९७ साली या ंचा
मृ यू झाला .
२.४ इसीह बल नची वात ं याची स ंक पना
इसीह बिल नचा १९५८ साली ‘Two concepts of Liberty’ हा लेख िस झाला . या
लेखाने राजक य त व ाना या े ात जबरद त भाव पाडला तस ेच बरेच िदवस हा
लेख चच त होता . राजक य वात ं या या स ै ांितक चच म ये बल न या वात ं या या
संक पन ेने मह वप ूण भूिमका बजावली . munotes.in
Page 32
राजक य त व ान
32 १९५८ साली बल नन े ‘Two concepts of Liberty’ वर या यान िदल े होते. नंतर
‘Four Essays on Libert’ या नावान े ते १९६९ साली कािशत झाल े. वातं या या
दोन स ंक पना – सकारा मक स ंक पना (Possitive Liberty ) आिण नकारा मक
संक पना (Negative Liberty ) बल न मा ंडतो, या दोहोतील फरक प करतो .
सकारा मक स ंक पना ही वाय त ेशी (Autonomy ) िनगिडत आह े, तर नकारा मक
संक पना ही द ुस यांनी केले या जोरजबरद ती या अभावाशी िनगिडत आह े. १९६९
म ये यांनी या दो ही स ंक पना प ु हा न यान े मांड या . बल न नकारा मक वात ं याची
या या करताना सा ंगतो िक वात ं य हणज े (इ छांना मार याम ुळे िनमा ण झाल े या)
केवळ अभाव न ह े, तर कृती कर यास य ेणा या अडथळयाचा अभाव हणज े वात ं य या
नकारा मक स ंक पनम य े कृती या स ंधीवर तो भर द ेतो. चा स टेलर यालाच ,
Opportunity concept’ हणतो . सकारा मक स ंक पना हणज े उि प ूत साठी
समाजाची असणारी मता .
२.४.१ वात ं याची नकारा मक स ंक पना (अभावा मक वात ं य) :
साधारणपण े जे हा कोणीही य या क ृतीत ह त ेप करत नाही . हणज े ती य
जे हा आप या कोण याही े ात ह त ेपािवना काय करत े. जर एखा ा य ला ज े
करावयाच े आहे , यापास ून याला रोखल े जात असल े तर ती य वत ं नाही आिण
जर मया देपे ा जा त माणात रोखल े जात अस ेल तर याला जबरद ती हणावी
लागत े. िकंवा ती ग ुलामिगरी झाली . बल न जबरद तीची स ंक पना प करताना
शा ररीक मत ेपे ा मया देबाहेर जाऊन आपण काही गो ी क शकत नाही . याला
जबरद ती हणता य ेणार नाही . उदा-जर एखादी य आ ंधळी अस ेल तर ती वाचन
क शकत नाही . जबरद ती याचा अथ य ह ेतूपूव क दुस या य या काया त
ह त ेप करतो . यामुळे तो व ेग याच प तीन े वागतो . याला हव े ते उि कोणी साध ु
शकत नस ेल तर याला राजक य वात ं याचा अभाव अस े हणण े यो य नाही .
ब याचशा राजक य त व ा ंचे हेच िवचार आह ेत. अथा तच या वात ं या या क ृतीचे े
िव तृत आह े. याबाबतीत मतभ ेद आह ेत िवचारव ंतानी अस े गृहीत धरल े क , य या
कृतीचे े हे काय ा ार े मया िदत असत े. काहीजण िवश ेषत: Liberiarian’s असतात .
उदा-लॉक, िम ल आिण इतर काही िवचारव ंतां या मत े िनदान य ेका या य गत
वातं याचे असे काही मया िदत े असत े क याच े उ ल ंघन होव ूच शकत नाही आिण
याचे उ ल ंघन झाल े तर य ला वतः या मता ंचा िवकास करता य ेणार नाही .
प रणामी आपली उि य े सा य काय येणार नाही .
२.४.२ वात ं याची सकारा मक स ंक पना (भावा मक वात ं य) :
येक य ला अस े वाटत े क तोच ित या जीवनाचा िश पकार असावा साधारणपण े
य ची अशी इ छा असत े क तोच ित या आय ु याचा मालक असावा याला या या
मज माण े िनण य घेता यायला हव े याच िवचारावर बल नची सकारा मक स ंक पना
आधा रत आह े. येक य कडे असणा या ब ु ीमुळे िवचार श म ुळे तो इतर
जगापास ून वेगळा आह े असे मानतो . येक य िवचार क शकत े आिण वतः या munotes.in
Page 33
वातं य – रोना ड
डॉरक न आिण इसीह बल न
33 िनण याची जबाबदारी द ेखील घ ेवू शकत े. वतः या मज च े मालक अस याच े वात ं य
आिण याला ज े ह वे ते याला क द े याचे वात ं य या दोन मह वा या स ंक पना
आहे. याला हव े ते कर यापास ून इतरा ंनी ितब ंध क नय े. इतरां या जबरद ती
पासूनचे वात ं य हणज े वात ं याची नकारा मक स ंक पना होय .
बल न उपि थत करतो मी इतरा ंचा गुलाम नाही , असे जे हा हटल े जाते, ते हा तो
हणतो मन ु य हा िनसगा चा गुलाम आह े का ? िकंवा या या भवनाचा िक ंवा वासना ंचा
गुलाम आह े का ? हनुंचा तो प ूण पणे वतं आह े का ? वतःच े व प तो जाण ू शकतो
का ? याचे व प आिण तो य ात ज े आहे यात मोठी तफावत अस ू शकत े हे
व प जाण यासाठी प ूण वात ं याची आव यकता असत े.
बल नशी वात ं याची नकारा मक स ंक पना वात ं याचे े नेमके काय आह े. याचे
प ीकरण करत े. कोण या अशा े ात य इतरा ं या य ययािशवाय काय क
शकते या ाच े उ र शोध याचा य न करत े वात ं य हणज े इतरा ं या
य ययािशवाय काय करण े. कृती कर या या वात ं यावर जी ब ंधने घातली जातात ती
दुस या कोणा य िक ंवा अन ेक य ार े घातली जातात . वातं यावर सकारा मक
आिण नकारा मक संक पना या पर परिवरोधी आह ेत अस े मत मांडतो. सकारा मक
संक पना हणज े य ला वत ं पणे वतःची उि य े गाठ याच े वात ं य, येकाला
वतः या जीवनाच े मालक आपणच असाव े अशी एक इ छा असत े. वातं याची
नकरा मक स ंक पना हणज े वतः या इ छा ंवर इतरा ंकडून जी ब ंधने (constraints )
लाद यात य ेतात या चा अभाव असण े हणज ेच वात ं य होय . हणज े इतरा ं या
ह त ेपापास ून (interference ) असणार े वात ं य नकारा मक वात ं याची स ंक पना
हणज े अडथळ े, बंधने यांचा अभाव असण े. सकारा मक वात ं याची स ंक पना हणज े
कृती करण े आिण अशा प तीन े कृती करण े िक या ार े वतः या आय ु यावर िनय ं ण
िमळिवता य ेईल. तसेच य ची य ेये िकंवा उि य े गाठता य ेतील. वातं याची
नकारा मक य शी हणज ेच संबंिधत का या शी स ंबंिधत आह े. तर सकारा मक
संक पना ही य एक गटाचा सद य या ि न े पाहत े.
आज या आधुिनक य ुगात वात ं या या स ंक पन ेचे परी ण कर याची गरज आह े.
जगातील सव च देशात दहशतवाडची सम या भ ेडसावत आह े. संशियत दहशतवा ाला
घटने ारे नाग रका ंचे ह क िमळाल े आहेत कारण तो द ेशाचा नाग रक आह े. परंतु जर
या या क ृ यामुळे इतरा ंना धोका पोहोचणार अस ेल तर या या वात ं यावर मया दा
िकंवा बंधने घालण े आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
१) इसीह बाल न या ंची वात ं याची स ंक पना प करा .
munotes.in
Page 34
राजक य त व ान
34 सिवनय कायद ेभंग (Civil Disobedience )
२.५ अिहंसक सिवनय कायद ेभंगाचे समथ न : मािट न य ुथर िक ंग
डॉ.मािट न य ुथर िकंग (१५ जानेवारी १९२९ ते ४ एि ल १९६५ ) हे अमेरीकेतील
िन ोच े नेते होते. अमेरीकेत वण , वंशभेदा या िवरी आ ंदोलन उभ े क न िन ोना याय ,
समानता या ं या ह कासाठी अम े रकेत स या हान े लढा उभा क ेला. डॉ.मािट न य ुथर
िकंग यांचा ज म एका धािम क कुटुंबात झाला . यांचे वडील धम गु होत े. भोवताल या
अ यायािव समाजमन तयार कर यात िक ंगचे वडील य नशील असत ं. विडला ंचाच
भाव मािट न य ुथर िक ंगवर पडला . पुढे महािव ालया या उ ंबरठयावर असताना
यां या वाचनात अन ेक ा ंितकारक व ैचा रक ंथ आल े. हे ी, थोरो, रि कन आिण
टॉल टॉ य यां या ंथांनी या ं या आ ंतरयामी दयात वादळ े िनमा ण झाली . भोवताल या
समाजातील द ु वृ ी न कर यासाठी या ंना जाणीव झाली . याचव ेळी भारतातील एक
अिहंसक पर ंतु बळ य हण ून म. गांध या नावाची चचा सव जगभर हो ऊ लागली .
गांधीज या स या ही त व ानाचा भाव डॉ . मािट न य ुथर िक ंगवर पडला . महा मा
गांध नी अवल ंिबले या प तीचा अम ेरीकेतील िन ोचा लढा उभा करायचा अस े यांचे
मत महा मा गा ंधीज या िवचारा ंशी ज ुळले गेले. भारतातील जाती यव थ ेमुळे िनमा ण
झालेले ह े अमे रकेतील ग ुलामिगरीएवढ ेच भयानक व पाच े होते. एक वग दुस या
वगा चे शोषण क न याच े जगण े न क न टाकतो . माणस ेच माणसाच े पंख छाट ून हे
दु:ख महा मा गा ंधीज च े होते. तसेच िन ना ग ुलामिगरीन े वागव ून या ंची िपळवण ूक
करणा या गो याचीही वा गणूक दु:खदायक होतो . हे दु:ख मािट न युथरचे होते.
डॉ.मािट न य ुथर िक ंगने “बिम गहॅम” येथे वांिशक वण भेदावर १९६३ म ये स या ह
केला. महा मा गा ंधीज या काया ची फ ूत घेऊन स या हाची त ं े अवल ंिबली. यांनी
आप या स या हाला शाल ेय िव ाथ सामील क न घ ेतले. डॉ. िकंग या ंनी
अमे रकेतील वात ं य चळवळी या इतर न े याबरोबर चचा केल आिण वॉिश ं टन य ेथे
दोन लख नाग रका ंना समत ेची वागण ूक िमळाली पािहज े. याचव ेळी मािट न य ुथर िक ंग
यांनी केलेले भाषण उ ल ेखनीय आह े. ते हणतात : वातं य कोणी ही आपणह न द ेत
नाही. दडपल े या जनत ेला ताठ मान ेने उभे राह न त े वात ं य मागाव े लागत े. १९६४
म ये अमे रके या कायद ेमंडळान े समान नागरी ह काचा कायदा स ंमत केला. साव जिनक
िठकाणी वाहनात ून वण भेद र कर याच े त सेच सरकार या सरकारी सवलती व
नोक याम य े जागा द े याची मागणी मा ंडली. गो यांबरोबर का या हणज े इतर लोका ंनाही
ह क िमळाला .
डॉ. मािट न य ुथर िक ंग हणतात क , काळे लोक वात ं य आिण याय िमळा यावाच ून
ग प बसणार नाहीत . असा डॉ .िकंग यांचा आ मिव ास प ूण झाल ेला होता . यांनी
अमे रकेत महा मा गा ंधीज या असहकार चळवळी या त ं ातून नागरी ह का ं या
चळवळीला एक व ेगळी ेरणा या ंना िमळाली . यावेळेस िकंग या घरा ंवर गो या ंनी बॉ बन े
ह ले केले. कौटुंिबक स ुरि तता धो यात य ेऊनही िक ंग यांनी माघार घ ेतली नाही . munotes.in
Page 35
वातं य – रोना ड
डॉरक न आिण इसीह बल न
35 याव न या ंनी का या व गो या ं या वसाहती या वेग या हो या टा ं या िव चार
क न वण भेद न कर याचा य न क ेला.
डॉ.िकंग यां या मतान ुसार कोण याही अिह ंसक प त म य े ामु यान े चार घटक िक ंवा
पाय या असतात , या प ुढील माण े –
१) व तुि थतीची मािहती गोळा करन े, खरोखरच अ याय झाला आह े क नाही या
संदभा त सव कारची मािहती गोळा करण े.
२) शासन िक ंवा अिधकारी वग यां याशी या स ंदभा त चचा करण े.
३) डॉ.मािट न य ुथर िक ंगनी जी स ुिचता सा ंिगतली आह े, याचा अथ असा घ ेता येईल
क , कायद ेभंग कर यामाग े वाथ ह ेतु नसावा , तर यात ून समाजाच े िहत सा धले
जावे. समाजा या काय ाला यात मह व िदल े जावे.
४) य कायद ेभंग करताना य क ृतीत अप ेि त आह े. धरणे, िनदश ने, उपोषण या
सार या क ृत ार े शासनाच े ल व ेधले जाते.
जे हा कायदा हा अ यायकारक असतो , समजतील िवषमता वाढीस लावतो त े हा अशा
काय ा चे पालन कर याप े ा तो कायदा मोडण े यो यच ठराव . डॉ.मािट न य ुथर िक ंग
य ात बिम ग हॅम येथील व त ुि थती सा ंगतात क , तेथे वांिशक भ ेदामुळे सात यान े
िन ो जमातीवर अ यायच झाला आह े. िन ना अ यायकारकच वागण ूक िमळाली .
यां या घरावर व चच वर बॉ ब टाक यात आल े हण ून या काय ान े यांना
असमानत ेची वागण ूक िमळत आह े. यां यावर अ याय होत आह े. अशा काय ाच े पालन
न करण े नैितक ्याही यो य ठरत े. हणून डॉ.मािट न य ुथर िक ंग काय ाच े याय व
अ यायकारक कायदा अस े दोन कार करतात .
याय व अ या यकारक कायदा यातील फरक प करताना डॉ .मािट न य ुथर िक ंग
सांगतात क , अ यायकारक कायदा िक ंवा िनयम असा क बह स ं याका ं या गटान े
अ पस ं याक गटावर लादल ेला असतो व अ पस ं याका ंनी याच े पालन करण े
बंधनकारक असत े. परंतु बह स ं यां या गटावर अस े बंधन नसत े. अशा फरकाला
कायद ेशीर मा यता िमलाल ेई नसत े. याउलट यायकारक जो बह स ं यांकांनी बनिवल ेला
िनयम अ पस ं यांकावर ब ंधनकारक असतो . परंतु या िनयमा ंचे पालन कर याची या ंची
ही तयारी असत े. अशा समानत ेला कायद ेशीर मा यता असत े. अ पस ं यांकावर
लादल ेला अिधकार नसतो िक ंवा कोण तेही थान नसत े. उदा. िन ोना मतदानाचा ह क
दे यात आला न हता . यामुळे शासन कारभारात त े भाग घ ेऊ शकत न हत े.
महा मा गा ंध नी व डॉ .मािट न य ुथर िक ंग सिवनय कायद ेभंगात अिह ंसा मक मागा चा
अवल ंब केला आह े. कायदा हा अन ैितक अस यान े याला िवरोध क ेला जात आह े.
यांनी साधन स ुिचतेला मह व िदल े आ हे. दोघांनीही ेमाची ताकद ओळखली होती .
डॉ.मािट न य ुथर िक ंग हणतात , “अंधार अ ंधाराला द ूर क शकत नाही तर काश munotes.in
Page 36
राजक य त व ान
36 अंधाराला द ूर क शकतो . या माण ेच ेष दोषाला नाहीस े क शकत नाही . तर ेमाचा
ते क शकत े.
१९६७ म ये युयॉक ला बहरल े या शा ंतता सभ ेत ि हएतनाम य ु ाला िवरोध
दश िव यासाठी सव विण यांचे संयु आ ंदोलन डॉ .िकंग या ंनी उभारल े. तसेच
अमे रकेतील समान नागरी ह का या वात ं या या चळवळीचा पाया घातला .
अिहंसा मक ितकार आ ंदोलनाचा प ुर कत हणून डॉ.मािट न युथर िक ंग यांचे काया चा
अ यास करीत असताना महा मा गा ंधीज ची आठवण झा यािशवाय राहत नाही . महा मा
गांधीज या स या ह त व ानाचा डॉ .मािट न य ुथर िक ंग यांनी अ यास क न यात ून
फूत घ ेतली आिण वा ंिशक वण भेदाबरोबरच े आंदोलन , अिहंसा, स य आिण
अिहंसा मक ितकारश या मागा ने व स या ह त ं ाने सु केले. यांनी का या
लोकांना मानव अिधकार िमळव ून िदल े. यां यात जाग ृती िनमा ण केली.
डॉ.मािट न य ुथर िक ंग यांना नोब ेल पा रतोिषक िमळाल े. यां या काया मुळे यांना हा
बह मान िमळाला आहे. लोकशाही हणज े, लोकां या क रता या ंनी चालवल ेले रा य .
सदाचार , याय थािपत कर यासाठी आय ु यभर काय केले. सव अमेरीकन लोका ंना
आिथ क, सामािजक , राजक य आिण वा ंिशक समता िमळणारच अशा आ मिव ासान े
महा मा गा ंधीज ची फ ूत घेऊन स या ही चळवळी के या आिण यात त े यश वी
झाले. ४ एि ल १९६८ म ये ते ‘टेनेटी’ रा यात व छता कामगारा ं या स ंपाला पािठ ंबा
दे यासाठी ग ेले होते. तेथे एका हॉट ेल या बा कनीत डॉ .मािट न य ुथर िक ंग उभ े
असताना अम ेरीकेतील द . भागातील गो या व ंशा या नाग रकान े नेमून अल रे या य न े
डॉ. िकंग यां यावर गो या झाड या . यातच या ंचा अंत झाला . िकंग या या मार ेक याला
९९ वष कैदेची िश ा झाली . अगदी तस ेच गांधीज चा मार ेकरी नथ ुराम गोडस े यानेही
गो या झाड ून साय ंकाळी ाथ नेला जात असताना या ंचा ख ून केला. दो ही महान
समाज सुधारका ंचा अंत गो या ंनी झाला .
आपली गती तपासा :
१) डॉ.मािट न युथर िक ंग यां यावर कोना या त व ानाचा भाव पडला होता ?
२) डॉ.मािट न युथर िक ंग यां या सिवनय कायद ेभंगा या त ं ाचे िव ेषण करा .
२.६ सारांश
वातं य हे येकाला हव े हवेसे वाटत े परंतु डॉरक न हणतो क , आपणास वात ं याचा
अिधकार आह े काय ? तर याच े उ र वात ं याचा अिधकार हा क ेवळ राजक य
अिधकार नाही . वातं याचा मया िदत असायला हवा . डॉरक न वात ं याची या या
समानत े या स ंदभा त करतो . वातं याचा अिधकार उपभोग यासाठी काही इतर
संसाधनाची आव यकता असत े. वातं य याचा अथ मा या बरोबरीन े इतरही य चा
संसाधानातील समान िह सा आह े यांची जाणीव असण े. munotes.in
Page 37
वातं य – रोना ड
डॉरक न आिण इसीह बल न
37 बल न वात ं याची स ंक पना दोन रतीन े मांडतो. सकारा मक वात ं याची सकारा मक
आिण नकारा मक वात ं याची स ंक पना एखादी य काय करीत अस ेल तर ितला
रोखल े गेले तर ती जबरद ती होत े. पण आप या शा ररीक मत ेपे ा मया देबाहेर जाऊन
आपण काही गो ी क शकत नाही , याला जबरद ती हणता य ेत नाही .
य ला क ृती कर यास कोण याही अडथळया ंचा, बंधनाचा , मया दांचा अभा व असण े
हणज े वात ं य ही वात ं याची नकारा मक स ंक पना तर सकारा मक स ंक पन ेत
येक य िवचार क शकत े. इ छा क शकत े. वतः या मज च े मालक अस याच े
वातं य आिण याला ज े हवे ते याला क द े याचे वात ं य आह े. या दोन मह वा या
संक पना आह ेत.
गांधीज या सिवनय कायद ेभंगाचा िवचार डॉ .मािट न य ुथर िक ंग यांनी अम ेरीकेत
अवल ंिबला आिण िन ना याय िमळव ून िदला . या सिवनय कायद ेभंगाचा आधार घ ेऊन
यांनी अम ेरीकेतील कायद ेमंडळाला ध का िदला . ते हणतात , वांिशक भ ेदामुळे
सात यान े िन ो ज मातीवर अ यायच झाला आह े. यांना अ यायकारक वागण ूक िमळाली
आहे. अशा काय ाच े पालन न करण े नैितक या यो य ठरत े. लेटोने आप या ि टो
या ंथात काय ाच े पालन कराव े क क नय े याचे िवचार मा ंडले आहेत. जे हा एखादा
कायदा अ यायकारक िक ंवा नैितक ्या अनैितक अस ेल तर कायदा न पाळण े यो य
ठरेल. लोकशाहीत बह स ं य लोका ंचे मत मह वाच े असत े. यां या समोर कायदा
अ यायकारक कसा आह े हे सांगणे गरजेचे आहे.
म. गांधीज नी इ ं जां या िव लढा द े यासाठी सािवनात कायद ेभंग या त ं ाचा अवल ंब
केला. सिवनय हणज ेच िवन याने, अिहंसा, स य, सहनशीलता या मागा ने आप यावर
लादल े या अ यायी काय ाच े पालन करावयाच े नाही . हणज ेच कायद े नाकारताना
समोर याच े नुकसान होणार नाही . याची काळजी यावी . म. गांधीज नी सिवनय
कायद ेभंगाचा जो प ुर कार क ेला होता . याचे अिहंसक माग हे वैिश य आह े.
२.७ दीघ री
१) वातं याचा ह क िवषयीचा ह क नसण े असे रोना ड डॉरक नची स ंक पना
प करा .
२) वातं याचा ह क िवषयीचा नसण े अ स े रोना ड डॉरक न या ंनी क ेले या
िवधाना या स ंदभा त वात ं याची स ंक पना मा ंडून तुमचे िवचार प करा .
३) वातं य हणज े काय त े सांगून बल न या ंची वात ं याची भावा मक व
अभावा मक स ंक पना प करा .
४) बल नन े सांिगतल े या दोन वात ं या या स ंक पना प क न याम य े काही
संबंध आह े का ? यािवषयी त ुमचे िवचार मा ंडा.
munotes.in
Page 38
राजक य त व ान
38 ५) टीपा िलहा .
१. वातं याची सकारा म क संक पना (भावा मक वात ं य)
२. अभावा मक वात ं य-बल न
३. समतेचा ह क आिण वात ं याचा ह क – डॉरक न
६) डॉ. मािट न य ुथर िक ंगचे नागरी ह क चळवळीिवषयीच े िवचार सिव तर प
करा आिण अिह ंसक सिवनय कायद ेभंगाचे समथ न कस े करतो त े सांगा.
७) सिवनय कायद ेभंग हणजे काय ? लेटो ‘ि टो ’ या स ंभाषणा मक ंथा या
आधार े काय ाच े िनरप े पालन झाल े पािहज े अशी मागणी का करतो त े सिव तर
प करा .
८) सिवनय कायद ेभंगिवषयक म . गांधीज च े िवचार स ु प करा .
९) सिवनय कायद ेभंग या त ं ाची म .गांधीज या त व ाना या स ंदभा त मािहती ा .
१०) टीपा िलहा .
१. डॉ.मािट न युथर िक ंगची वा ंिशक वण भेदािव चळवळ .
२. काय ाच े िनरप े पालन : लेटोचा ि कोन .
३. सिवनय कायद ेभंगिवषयक म . गांधीज च े िवचार .
munotes.in
Page 39
39 ३
समता (EQUALITY )
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ समता
३.३ सव दय
३.४ सारांश
३.० उि े
१. समानत ेची आध ुिनक स ंक पना समजाव ून घेणे.
२. यि वात ं य व नाग रका ं या ह काब ल जाण ून घेणे.
३. समता हणज े नेमकं काय ? याचा िवचार करण े.
४. समतेचे मुख कार समजाव ून घेणे.
५. सव दयिवषयी िवचार करण े.
६. सव दया या त वा ंचा सारासार िवचार करण े.
७. सव दया या फाय ािवषयी चचा करण े.
८. सव दया या दोषा ंचा िवचार करण े.
३.१ तावना
मानव हा सामािजक ाणी अस यान े तो एकटा राह शकत नाही . हणून दोन िक ंवा
दोनपे ा जा त मानव एक य ेतात, ते हा या ं याम य े वेगवेग या कारच े संबंध
(Relationship ) िनमा ण होतात . या संबंधांना (Relationship ) समाज हणतात . जे हा
समाज िनमा ण होतो , ते हा मानवी व ेगवेग या कार या वभावाम ुळे अनेक कारच े भेद
िनमा ण होतात. हे भेद न क न मानवी जीवनाम य े सु ढता आणण े हणज ेच समानता
होय. या समानत ेमधून सवा चा सवा गीण िवकास श य होतो . यासच सव दय हटल े
आहे. थोड यात अन ेक कार या समानत ेमधून सव दय श य होता .
munotes.in
Page 40
राजक य त व ान
40 ३.२ समता
समानत ेची आध ुिनक स ंक पना सतरा या शतकात तुत झाली . शा ीय
संशोधनान ंतर ितच े िवकिसत प िनमा ण झाल े. 'समता ' या स ंक पन ेची सव थम
मांडणी जॉन लॉक या ि िटश त व ान े केली. मानवाची पिहली अव था नैसिग क
अव था अस ून या अव थ ेत सव माणस े वतं होती आिण सवा चे ह कही समान होत े.
येक य ला आपल े यवहार मनसो पण े पूण कर याच े े स ा न हती . य या
वातं याला मया दा फ न ैसिग क काय ाची होती . नैसिग क वात ं याचा अथ आपण
आप या आिण बा ंधवां या जीिवताच े र ण कराव े आिण कोणीही इतरा ंचे वात ं य व
स ा िहराव ून घे याचा य न क नय े, असे लॉक हणतो . लोकांतून िनय ु झाल ेले
शासन याय होय . टॉमस ज ेफस न हा जॉन लॉकचा अन ुयायी होता . जॉन लॉक या
समानत े या त वाचा प ुर कार टॉ मस ज ेफस नने अमे रके या १७७६ या वात ं या या
जाहीरना यात उघडपण े केला. यात मानवी ह काच े संर ण हाच म ुख हेतू होता.
ा सचा यि वात ं याचा व नाग रका ं या ह का ंचा जाहीरनामा १७८९ म ये िस
होऊन समानता या त वास ा झाल े. ा स या ा ंतीमाग े मानवी ह काची ेरणा
होती. १९ या शतकात १८७० नंतर अम े रकेत १५ या घटनाद ु तीन े गुलामांना
मतदानाचा ह क ा झाला . पुढे गुलामांना पूण वात ं य, तसेच ि या ंना समानता या
गो ी २० या शतकात २३ व २४ या घटनाद ु तीन े दान कर यात आ या . यामुळे
ीमंत आिण गरीब , कृ णवण य आिण गौरवण य िक ंवा ी-पु ष असा भ ेद काय ान ुसार
रािहला नाही .
दुस या महाय ु ानंतर १९४८ म ये संयु रा ा ार े मानवी ह काचा जाहीरनामा िस
झाला होता . यामुळेही समानत े या म ु यास गितमानता ा झाली . संयु रा ा ंमाफ त
दि ण आि क ेतील वण भेदावर टी का स ु झाली . िवषमत ेिव ख ंबीरपण े पावल े
टाकली ग ेली. यामुळे जागितक लोकमत भािवत झाल े. भारता या स ंिवधानात अ ंतभू त
झाले या मानवी ह कात समानत ेचे मह व ितपादन क ेले अ सून य च े मुलभूत
अिधकार स ुरि त ठ ेव यासाठी शासक य य ं णा कटीब आह े.
धम , वण , जात, संप ी याव न भ ेदभाव न करता सवा ना समान स ंधी िमळाली पािहज े.
यालाच सामािजक समता हणतात . तसेच राजक य समता ितिनिधक लोकशाहीच े
मु य त व आह े. सव नाग रका ंना राजक य अिधकार ा क न घ े याची समान स ंधी
िमळाली पािहज े, नाग रका ंना आप या ह काच े, अिधकाराच े संर ण करता आल े
पािहज े, रा यभरात सव नाग रका ंना समान स ंधी असण े हे राजक य समत ेचे मुख
ल ण होय .
म क े यािशवाय कोणालाही जग याची स ंिध िमलता कामा नय े आिण जो म कर ेल
याला या या माचा यो य मोबदला िमळाला पािहज े, या दोन मह वा या बाब चा
आिथ क समत ेशी स ंबंध आह े. कारण समता हणज ेच याय . या समाजात िवषमता
असेल, तेथे याय अस ू शकत नाही . munotes.in
Page 41
समता
41 अॅ र टॉ टल हा िस त व हणतो क , िवषमत ेमुळे ांती होत े. अित दा र य िक ंवा
अित स ंप ीम ुळे माणसाचा न ैितक अध :पात होतो . रा यकारभा रात इतरा ं माण े
आपणास समान स ंधी आिण समान ह क िमळाल े पािहज ेत, ही इ छा ा ंती या माग े
असत े. इतरांपे ा आप याला कमी ल ेखले जाते अशी किन समज या जाणा या वगा ची
भावना ढ होऊ लागली क , यातून राजक य उठाव होतो . िवषमत ेचे श य समाजात
दीघ काळ बोचत रा िह यास ती गो समाजाला िवघातक ठरत े. सामािजक े ातील
िवषमता मानविनिम त असत े. हणून ती द ूर कर याच े य न माणसान ेच केले पािहज ेत, हे
त व समानत े या स ंदभा त मह वाच े आह े. २० या शतकातील इितहासाचा अन याथ
हणज े समानत े या त वाचा शोध होय . यासाठी लोका ंनी लढा िदला , मरण प करल े
आिण ह े त व िमळव ून लोकशाही ढम ूल केली. या काळात समानता ही सामािजक
चळवळीमागील म ुख ेरणा होती . ितने युरोप ख ंडाला झपाट ून टाकल े आिण य ुरोपीय
देशातील सा यवादी चळवळीलाही फ ूत िदली . यामुळे ी-पु ष असा भ ेदभाव न
करता समान स ंधी दे याचे समतात व िवधीवत सव मा य झाल े असल े, तरी यवहारात
पूण समानता िदल ेली िदसत नाही .
समता हणज े िविवधत ेचा अभाव न ह े. समाजात ग ुणांची, वृ ीची आिण आिव काराची
िविवधता आव यक असत े. यातूनच गती होत े. याच माण े समता हणज े िनज व
साचेबंदपणाही न ह े. साचेबंदपणाम ुळे वत ं िवचाराची गळच ेपी होत े आिण समत ेचे
उि िवफल ठरत े. य - य तील ब ुि म ा व बौि क मता , काय कुशलता वग ैरे
ल ात न घ ेता कोण या तरी वा तवत वा या पायावर आिण भावना मक प तीन े
समतेचे त व आिथ क े ात लाग ू करण े अ यवहाय व अश य आह े. अशा सव य ना
यां या क ुवतीनुसार व काय कुशलतेनुसार व ेतन िमळण े हा ह क नाकारता य ेणार नाही .
समता (Equality ):
राजक य िवचारात १७८९ या च रा य ा ंतीने वात ं य, समता व ब ंधुता यातील
त वांची घोषणा क ेली. येक य ज मतः वत ं अस ून ितला वात ं याचा व समत ेचा
अिधकार असतो , असे च रा य ा ंती या घोषण ेत प पण े हटल े आहे. अमे रके या
रा यघटन े ारे सव लोक समान आह ेत, हे प क ेले आहे. भारतीय रा यघटन ेत समता
या त वाचा पुर कार क ेला आह े.
समता हणज े काय ? :
दैनंिदनी जीवनात समता हणज े सारख ेपणा िक ंवा समान वागण ूक असा अथ घेतला
जातो. परंतु असा स ंकुिचत अथ िवचारात न घ ेता यापक ि कोणात ून राजक य ,
आिथ क, सामािजक इ यादी िविवध े ांत समानता िनमा ण करण े हणज े समता होय.
समता ही एक अम ूत संक पना अस ून संपूण समता थािपत करण े ही अश य गो
आहे. समता िनमा ण हावी िक ंवा समता थािपत हावी , हे येय मानवान े वीकारल े
आहे. तो एक राजक य आदश आहे. समता ह े सामािजक म ू य आह े.
munotes.in
Page 42
राजक य त व ान
42 या या :
समता हणज े मानविनिम त िवषमता न करण े होय. राजक य , सामािजक , आिथ क
अशा िविवध े ांतील िवषमता न क न सवा ना समान वागण ूक देणे, सवा ना
िवकासाची समान स ंधी देणे हणज े समता होय .
ा. ला क या ं या मत े, "समता ही म ूलत: समतलन ि या (Levelling ) आहे. याचा
अथ असा क , जोपय त समाजात य ला िवश ेषािधकार िमळत राहतील , तोपय त
समता थािपत होणार नाही . हणून ज म , जात, वंश, भाषा, संप ी या ं या आधार े
समाजातील य ना जो िवश ेषािधकार िदल े जातात . ते न करण े आव यक आह े.
तसेच राजक य , आिथ क, सामािजक अशा िविवध े ांतील िवषमता न क न समता
थािपत करण े आव यक आह े."
"समता हणज े िवशेषिधकारा ंची अन ुपि थती आिण सवा ना यो य कारची समान स ंिध
देणे होय."
समतेचे मुख कार :
i) Numerical Equqlity (सं या मक समानता )
ii) Proportional Equality (अनुपाितक , माण ब , माणशीर समानता )
iii) Moral Equality ( नैितक समानता )
i) Numerical Equaltiy & Proportional Equaltiy (सं या मक आिण
माणब समानता ) :
सं या मक आिण माणब समानता अस े समत ेचे दोन कार अ ॅ र टॉ टल मानतो .
जे हा आपण सव य ना एक मानतो िकंवा एकम ेकांपासून वेगळे न करता एक
यासारख े मानतो आिण या ंना समानत ेची वागण ूक देतो, ते हा तो इतरा ंशी वाग याचा
एक माग असतो आिण यात ूनच समानत ेचे वाटप स ं या मक या समान असत े.
येक य ला जी वागण ुक तील समानता िदली जात े, ती या य ला द ेणे गरजेचे
असत े. यामुळे समानत ेचे यो य व समान िवतरण होत े. सं या मक समानत ेचे वैिश य
असे क , ती केवळ िवश ेष प रि थतीत असत े. उपि थत सव य या िविश बाबतीत
समान असतील , ते हा सं या मक समानता समान माणात असत े. माणब
सामानात प ुढे औपचा रक समा नता िनिद ि त करत े. हे औपचा रक समानत ेचे अिधक
अचूक आिण सव समाव ेशक स ू आह े आिण त े पुरेशा समानत ेचे सूचक आह े.
माणब समानता असण े हणज े दोन िक ंवा अिधक य म य े दोन िक ंवा अिधक
व तुंचे वाटप ह े समान माणात करण े होय. एखा ा िविश बाबतीम य े जे हा य
असमान असतात आिण अशा प रि थतीत ज े हा घटका ंचे असमान िवतरण होत े, ते हा
घटका ंचे िवतरण याय असत े. िवतरणासाठी असमान माणान ुसार िवचारात घ ेतले जाणे
आव यक आह े. समानत ेचे िवचारात घ ेतले या य साठी ही शट पूव त व ेणीब munotes.in
Page 43
समता
43 असमानतावादी िस ांताम य े देखील समािव क ेले जाऊ शकत े. समान इनप ुटसह
समान आउटप ुटची मागणी क ेली जात े. अिभजात प रप ूण तावादी आिण ग ुणवंत सवा चा
असा िव ास आह े क , य च े आहे क , य च े मु यांकन या ं या िभ न िनकडीन ुसार
केले जावे. ते ब ीस आिण िश ा , फायद े आिण तोट े अशा िनकड या माणात असाव े.
नैसिग क मुलभूत ह क िनकड आिण म ू य धर यास मोठी असमानता िनमा ण होऊ
शकते, हे लेटो आिण ॲ र टॉ टल या दोघा ंचेही मत आह े.
माणब समानत ेिवषयी ॲ र टॉ टल या क पन ेम ये मुलभूत अंत ी आह े. ही क पना
याया या समता वादी आिण ग ैरसमतावादी क पनामधील तक शु य वादासाठी एक
ेमवक दान करत े. याचा क िबंदू पुरेसा पुरेसा समानत े या आधाराचा आह े.
दो ही बाज ू माणब समानता हण ून याय वीकारतात . ॲ र टॉ टल प करतात
क , य वादात दोन य ना समान िक ंवा असमान मानायच े क नाही ह े ठरिवणारी
वैिश य े यात समािव आह ेत. शु संक पना मक प ीकरणा या तरावर याय आिण
समानता या दोन स ंक पना औपचा रक आिण माणा मक त वा ं ारे जोडल े या आह ेत.
समानत े या या त वा ंशी यायाच े प ीकरण क ेले जाऊ शकत नाही . औपचा रक आिण
माणब समानता ही एक स ंक पना मक योजना आह े. ितथे त य अमलात आणण े
आव यक आह े. हणज े याच े एकक ठरवण े आव यक आह े. दोन िक ंवा अिधक य
िकंवा करण े कोण या व ैिश ्यां ारे समान मानली जावीत . हे प होत नाही , जोपय त
गृहीतत व िटक ून रहत े. यायािवषयी या स ंक पन ेवरील सव वाद -िववाद कोण ,
कशासाठी कारणीभ ूत आह े, कोणती करण े समान आह े आिण कोणती असमान आह ेत,
या ा ंवरील िववाद हण ून समजल े जाऊ शकतात . जे हा एखा ाला कोण या
काराची समानता िदली जात आह े, हे मािहत अस ेल िकंवा सा ंिगतल े जात े, ते हाच
ितला द े याची ि या खरी आह े. असे मानता य ेईल. समानत े या स ंक पन ेची मुलभूत
त वे ओळखण े आव यक आह े. समानत ेचा िस त समानत ेचे िविवध प ैलू सूिचत करतो .
ते पैलू समज ून घे यासाठी समतावा ा ंनी समानत े या िविश स ंक पन ेचा िवचार क ेला
पािहज े. यासाठी या ंनी समत े या म ुलभूत त वा ंची ओळख क न घ ेतली पािहज े. याची
चचा ही केली पािहज े.
ii) नैितक समानता :
अठरा या शतकापय त मानव हा वभावान े असमान आह े, असे मानल े जात होत े. परंतु
मानवा या न ैसिग क अिधकारा या क पन ेने ते आधार कोडमोडल े. नैसिग क
अिधकारा ंम ये एक म ग ृहीत धरला ग ेला, याम य े स व मानव समान आह ेत, असे
मानल े गेले. एखादी क ृती य ेक य ला ितची यो यता िनि त कर यात मदत करत े,
ते हा ितथ े समानतावादी अथ अधोर ेिखत होतो . येक जण समान स मानास प आह े.
ही व त ुिन सवा भौिमक न ैितक समानत ेची यापकपण े मांडलेली संक पना आह े.
ि न धमा म ये ई रासमोर सव मानव समान आह ेत, अशी क पना सव थम म ंडली
गेली. परंतु नंतर या काळात ह े त व पाळल े गेले नाही. इ लामम य ेही ही क पना घ ेतली
गेली होती . ती ीक आिण िह ाईक दो ही घटकावर आधा रत होती . सोळा या munotes.in
Page 44
राजक य त व ान
44 शतकापास ून सु झाल े या आ धुिनक काळात न ैसिग क कायदा आिण सामािजक करार
िस ांता या पर ंपरेत नैसिग क समानत ेची बळ क पना होती . हॉ स (१६५१ ) यांनी
असे मांडले क , यां या न ैसिग क ि थतीत य ना समान अिधकार असतात . कारण
कालांतराने एकम ेकांना हानी पोहोचव याची मता समान असत े.
जॉन लॉक या ंनी अस े हटल े आहे क , सव मनु यांना मालक आिण वात ं य दो हीचा
समान न ैसिग क अिधकार आह े. सोन े सामािजक असमानता ही न ैसिग क समानत े या
घटकाचा प रणाम अस याच े घोिषत केले. सो या मत े, प रणामाची असमानता आिण
िहंसेचे िनयम क ेवळ व ैयि क यि म वाला समान नागरी अि त व आिण लोकि य
साव भौम वाशी बा ंधूनच मात क शकतात . कांटचे नैितक त व सव ा या ंसाठी समान
वातं याची मा यता द ेते. बोधना मक क पना ंनी महान आध ुिनक सामािजक चळवळी
आिण ा ंतीला चालना िदली . आधुिनक स ंिवधानाम य े आिण आिण मानवी ह का ं या
घोषण ेम ये ती घ ेतली ग ेली. मानवा ंम ये फरक अस ूनही या ंना एकम ेकां या बरोबरीच े
मानल े जावे, या त वाला अन ेकदा मानवी समानता िक ंवा मुलभूत समानता िक ंवा समान
मू य िक ंवा मानवी ित ा अस ेही हणतात . या स ं ा एक शि शाली त व तयार
कर या साठी एक य ेतात. नैितक समानता ही य ना समानत ेची वागण ूक दान
कर याच े सहसा अक पनीय त व हण ून समजल े जाऊ शकत े.
नैितक समानत ेचे त व ख ूप अम ूत आहे आिण जर आप याला प न ैितक मानका ंवर
पोहोचवायच े असेल, तर ते ठोस क ेले पािहज े. तरीसु ा नैितक समा नते या क पन ेतून
याय समानत ेची कोणतीही स ंक पना काढता य ेत नाही . उलट न ैितक समानत ेचा अथ
लावणा या समान वागण ुक या पधा मक दाश िनक स ंक पना आप याला आढळतात .
नैितक समानत े या सखोल आदशा ती या ं या िन ेनुसार या ंचे मू यमापन करण े
आव यक आह े.
Ronald Dworkins View On The Equility Of Resources रोना ड डॉिकंग
यांचा संसाधना ं या समत ेिवषयीचा ि कोन :
रोना ड डॉिक ंग यांचा ज म वॉरस े टर म ॅशशूटरत य ेथे झाला . टॉरवड लॉ कूलमधून
यांनी आपल े पदवीच े िश ण प ूण केले. ते ऑ सफड िव ापीठात ोफ ेसर जुरीस
ुड स या पदावर काय रत होत े. काय ाच े त व ान , राजक य त व ान डािक गचे
राजक य त व ान या ं या िवशी िवचारा ंशी स ुसंगत आह े. जोपय त राजक य स ा
नाग रका ंना समान ल ेखात नाही , तोपय त या ंना कोणत ेच अिधकार नाहीत . यांनी
येकाला समान दजा ायला हवा , असे यांनी ितपादन क ेले. डािक ग अशा
वातं याचा प ुर कार करतात क , यात समानत ेचा ह क सव च राजक य त व
असेल. डािक ग या मत े, वरवर पाहता समानत ेचा अिधकार आिण वात ं याचा अिधकार
यां यात स ंघष आहे, असे वाटत े. परंतु य ात तस े नाही . समता ही नागरी आिण
राजक य वात ं याचा आधार आह े. या माण े समानत ेचा ह क आह े, या माण े
वातं याचा ह क आह े का, याबाबत साश ंकता आह े. सवा नाच समानत ेचा अिधकार
आहे, असे मानल े जाते. कोणतीही यि असो , कोण याही तरावरील असो , ीमंत munotes.in
Page 45
समता
45 िकंवा गरीब, िशि त िक ंवा अिशि त , कोण याही जाती -धम -वंशाची असो , येकाला
समानत ेचा अिधकार आह े. येकाला समानत ेची वागण ूक िमळावी , असे अपेि त असत े.
समानत ेचा अिधकार आिण वात ं याचा अिधकार याम य े तडजोड क ेली जात े. सवा ना
समान दजा ची वागणूक िमळावी , असे अपेि त असत े आिण तो याचा अिधकार आह े.
संसाधना या समानत ेत डािक ग फरक करतात . यां या मत े, संसाधन े ही दोन कारची
असतात . १) बा स ंसाधन े आिण २) अंतग त संसाधन े बा स ंसाधन े ही समािजक
आिण आिथ क आह ेत. ती य या यि म वा या बाहेर असतात . तर अ ंतग त
संसाधन े ही य या यि म वाम य े असतात . नैसिग क ितभा िक ंवा शारी रक
तंदु ती तस ेच मानिसक कणखरपणा ही अ ंतग त स ंसाधन े आ ह ेत. ितकूल
प रि थतीत अ ंतग त संसाधन े ही य च े यि म व व िवचार ि या समतोल जीवन
सुयो य प तीन े पुढे ने यासाठी उपयोगी पडतात . दो हीप ैक कोण याही ितक ूल
प रि थतीम य े अ तागत व बा स ंसाधन े ही यो य माणात वाप न य सामािजक
व मानिसक तरावर समतोल राख याचा य न करत े.
अशा कार े थोड यात आप याला डािक ग यां या स ंसाधना या समानत ेचा ि कोन
मांडता य ेईल.
३.३ सव दय
महा मा गा ंधी ह े आदश वादी िवचारव ंत व राजकारणी होत े. आदशा बरोबरच
यवहारवादीही होत े. भारता या वात ं यलढ ्या या िनिम ान े गांधीज नी भारतभर
वास क ेला होता . आप या द ेशात सवा चा िवकास साधला पािहज े, जो समाजा या
सवा त खाल या तरात आह े, या या िवकासाकड े ाधा यान े ल िदल े गेले पािहज े,
असे यांचे मत होत े. याच िवचारात ून या ंनी या ंनी १५ ऑग ट १९४७ रोजी
भारताला वात ं य िमळव ून िदल े.
महा मा गा ंधीज या िवचारा ंवर जोन रि कन थोटो आिण टॉ ल टो य या ं या
त व ाना या िवश ेष भाव आढळतो . रि कन या ं या ‘Unto This Last’ या ंथाने
आप याला नवीन ि िदली , असे गांधीजी हणतात . िवकासाची फळ े समाजा या
शेवट या घटकापय त पोहोचली पािहज ेत. या िवचारावर रि कनन े आपल े िवचारिव उभ े
केले आह े. मानवी समाजात िज गती होत े, ती समजतील श ेवट या माणसापय त
पोहोचली पािहज े, असे यांचे मत होत े.
सव द याची या या (Defination Of Sarvodaya ) :
सव दय हा श द सव आिण उदय या दोन श दा ंचा श द आह े. याचा अथ सवा चा उदय ,
सवा चा िवकास (Uplist Or Develo pment Of All ) असा होतो . सव दयाचा अथ
सवा चे क याण , सवा ची सेवा. याचा एक अथ गांधीज ना अिभ ेत असल ेला समाजवाद
सहकारी समाज असाही क ेला जातो . munotes.in
Page 46
राजक य त व ान
46 गांधीज या मतान ुसार समाजातील सवा चाच उदय एकाच व ेळी हवा व सामािजक
गतीचा लाभ सवा ना एकदमच िमळावा ह णजे सव दय होय .
सव दायाची त व े (Principles of Sarvodaya ) :
गांधीज या व नातील आदश वादी समाजरचना हणज े सव दय होय . सव दयाची त व े
पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) सवा या क याणासाठी आदश समाज यव था :
सव दय त व ानात समजतील सवा या क याणाचा िक ंवा िहताचा िवचार कर याची
समाज यव था आह े. समाजात आिथ क ा ीन ुसार गरीब वग , म यमवग व ीम ंत
अथवा सधन वग अशी वग वारी झाल ेली असत े. उपयु तावादी िवचार णाली
अिधका या ं या स ुखाचा िवचार करीत नाही , तर सवा या क याणाचा िवचा र करत े.
२) रा यिवरिहत समाज यव था (Society Without State ) :
महा मा गा ंधीज या मत े, रा यिवरिहत समाजाची थापना झाली पािहज े. रा य जरी
क याणकारी असल े, तरी क याणकारी रा याची उि य े सा य कर यासाठी
दंडश चा वापर करावा लागतो . गांधीज या मत े, रा य ह े यि िवकासाच े साधन
आहे. सव दय हा अिह ंसावादी नवसमाज अस ेल. या समाजात य ेक यि
वयं फूत ने कायदापालन करील . हणून सव दय समाजात रा याची आव यकता
असणार नाही .
३) िवक ीकरण आिण ाम रा याची िनिम ती (Decentralization And
Constit ution Gramrajya ) :
महा मा गा ंधीज नी प ंचायत रा याचा प ुर कार क ेला. ाचीन काळी लहान -लहान ाम
रा य होती . याचा धत वर आध ुिनक काळात ामरा य आह े. गांधीजी ामरा य व
रामरा य ह े श द सामानाथा ने वापरतात . रा याम य े संप ी व स ा या ंचे िविश वण
अथवा िविश य या हाती क ीकरण क ेले जाणार नाही . ाहक रा यात आपल े
आिथ क व सामािजक [ थािनक पातळीवरच सोडिवल े पािहज ेत. ामरा यातील
लोकांनी राजक य स ा वापरली पािहज े. खरी लोकशाही थािपत हो यासाठी िज हा ,
ांत, क या पा त या ंवर य लोका ंनीच रा यकारभार क ेला पािहज े. येक खेडे हे
एक लहानस े रा य अस ेल.
४) सा य -साधन साचीत ेवर भर (Emphasis on End means parity ) :
रा यकारभारात स या साधना ं या स ुिचतेला िवश ेष मह व िदल े जात े. ामरा यात
चांग या शासनासाठी जो पैसा आव यक असतो , तो वाईट मागा ने उपल ध क ेला
जाऊ नय े, सा य व साधन ह े दो ही व ैध असल े पािहज ेत.
munotes.in
Page 47
समता
47 ५) भूदान स ंप ी दान (Bhudana ) :
आप या द ेशात मोठ े जिम दन व भ ूिमती अस े पर परिवरोधी िच होत े. एक कड े जमीनी
अिधक आह ेत, हणून पडीक आह ेत, तर दुस रअ द े वतः या िनवा हासाठी वतःची
जमीनच नाही . हणून सव दय त व ाना या मा यमात ून जमीन दान वगा चे मतप रवत न
क न त ु हाला ज ेवढे आव यक आह े, तेवढी जमीन वतःकड े ठेवून जी जमीन अित र
आहे, ती दान ा अस े आवाहन क न िवनोब भाव े यां यासार या सव दयी
काय क या नी जमीनी िमळव ून या भ ूिमहीना ंना दान िद या .
अ) सव दयाच े फायद े (Merits Of Sarvodaya ) :
सव दय ही आदश वादी िवचार णाली आह े. या णालीच े फायद े पुढील माण े सांगता
येतील.
i) िहंसारिहत समाज यव था
सव दय णालीत िह ंसेला अिजबात थान नाही .
ii) रा याची आव यकता नाही ,
रा यस ेचा उगम द ंडश त ून होत अस यान े रा य नावा या य ं णेची सव दयासाठी
गरज नाही . सव दयासाठी गरज नाही . सव दयात लोक असतील . तेथे वय ंशासन
असत े, तेथे बा िनय ं णश ची गरज िनमा ण होत नाही .
iii) अिधकारा ंचे िवक ीकरण
सव दयात समाजा या शासनाच े िवक ीकरण अस ेल. यामुळे कोणी कोणावर भाव
टाक याचा िनमा ण होणार नाही .
ब) सव दय णालीच े दोष (Demerit of Sarvodaya ) :
सव दय ही एक प ती आह े. दीघ काल भारतावर रा य क ेले या प रक य स ेतील दोष
भारती य समाज यव थ ेत घुसू नयेत, हणून महा मा गा ंधी, जय काश नारायण , िवनोबा
भावे यांसार या यागी महाप ु षांनी भारतात द ेखील आदश वादावर आधा रत
समाज यव था अस ू शकत े, असा आशावाद य क ेला होता . यांचे समथ नही क ेले
होते. ही िवचारसरणी मानवतावादाच े एक त व ान हण ून न क च वीकाय आह े.
तरीसु ा सव दया या टीकाकारा ंनी या िवचारसरणीत खालील माण े दोष दाखिवल े
आहेत.
१. सव दय िवचारसरणी स य , अिहंसा, याय या े जीवनम ू यांवर आधा रत असली .
तरी ती य ात आचरणात असण े श य नाही . सव माणसा ंचा वभाव िन सग तः
वाथ अस यान े वतः या क याणासाठी वरील त व े उपय ु ठरत नसतील , तर
यांचा वीकार कोण करणार ?
२. सव दय िवचार णालीन ुसार जग यासाठी समाजाची व य ची उ च पातळीवरील
आ याि मक व न ैितक गती होण े आव यक असत े. या दो ही बाब ची समाजात
कातरता अस यान े सव दय समाजाची िनिम ती हे एक िदवा व न ठरत े. munotes.in
Page 48
राजक य त व ान
48 ३. सव दय िवचार णाली समाजातील प प तीवर आधा रत राजकारणाला िवरोध
करते. लोकशाही द ेशांम ये प प तीवर राजकारण ही काळाची गरज झाल ेली आह े.
आपण फार तर प प तीवर आधा रत राजकारणाच े व लोकशाहीच े िनयं ण क
शकतो .
३.४ सारांश
मानवी समाज स ु ढ असण े अ यंत आव यक आह े. मानवी जीवनाम य े समानता िवकास
होणे श य नाही . सव थम अन ेक कारच े भेद न होऊन समानता मानवी जीवनाम य े
गरहेचे आहे. जे हा मानवी जीवनाम य े समानता य ेते, ते हा मानवाचा सवा गीण िवका स
श य आह े. याचा सव दयाशी अ य ंत जवळचा स ंबंध आह े.
munotes.in
Page 49
49 ४
याय (JUSTICE )
घटक रचना :
४.० उिद य े
४.१ तावना
४.२ लेटोची यायाची स ंक पना
४.३ रॉबट नोिझकचा यायाचा ह क िस ा ंत
४.४ जॉन रॉ सची यायाची स ंक पना
४.५ डॉ. आंबेडकरा ंचे सामािजक यायाच े त व
४.६ सारांश
४.७ िदघ री
४.० उिद य े
१. याया या स ंक पन ेचा अ यास करता य ेईल.
२. लेटोची व नॉ िझकची यायाची स ंक पना समज ून घेता येईल.
३. जॉन रॉ सची यायाची स ंक पना समज ून घेता येईल.
४. डॉ. आंबेडकरा ंचे सामािजक यायाच े त व अ यासता य ेईल.
४.१ तावना
याय ा श दाचा अथ श दशः अथ 'जोडण े, बसवण े, एक बा ंधणे' असा होतो . परंतु
याचा ला िणक अथ मनु य जातीला समाजात यो य जागी जोडणा या वा बसणा या
सामाईक पर ंपरा असा होतो , हणज ेच लोका ंना बंधनकारक असणा या िनयमा ंचा संच
असा अथ आ ह े. हे िनयम ढीत ून आल ेले असोत िक ंवा िवधीम ंडळान े तयार क ेलेले
असोत या िनयमा ंना यायालय े मा यता द ेतात. अन ट बाक र यां या मतान ुसार " याय
हा मु यांचा मेल घालणारा वा सम वय साधणारा असतो . तो या म ू यांची व एका म
सम वीन प ूण कृतीच असत े.
कोण याही समाजातील यायस ंक पना ही जनसम ुदायां या िनकषा ंवर अवल ंबून असत े.
हे सव िनकष न ैितक सि व ेकात अिभ ेत असतात . आिण यात ूनच काया ि वत होतात . munotes.in
Page 50
राजक य त व ान
50 जे हा कायदा समाजा या सव साधारण सि व ेका या अप े ा प ूण करतो याचव ेळी
या या व ैधतेला औिच याची व म ू या मकत ेची जोड िमळत े.
परंपरेने सामािजक , आिथ क व सा ं कृितक िवषमत ेवर आधा रत समाजाम य े आज
सामािजक याया या स ंक पन ेची ओढ आह े. समाजात या व त ूंची आिण स ेवांची
िनिम ती होत े यांचे िवतरण स ंपूण समाजात यो य कार े झाल े पािहज े. सवा या अ न ,
िनवारा इ यादी म ुलभूत गरजा शम या पािहज ेत आिण या गरजा भागिव याचा
येकाला अिधकार असला पािहज े. याख ेरीज या व त ू व सेवा िनमा ण होतील या ंचे
समजे या, याया या व रा े या त वावर वाटप द ेखील झाल े पािहज े, हीच सामािजक
यायाची म ु य स ू े आहेत.
याय ही स ंक पना अशा न ैितक िनयमा ंचा स ंच आह े क , यात मा नवी क याणा या
त वावर भर िदला आह े. ही जीवनातील माग दश क त व े होत. याय ह े त व अ य ंत
मह वाच े अ सून ते हणज े येकाला याच े जे देणे लागत े ते देणे 'चांग यास चा ंगले'
आिण 'वाईटास वाईट ' हा ही अथ या स ंक पन ेस अिभ ेत आह े. हणज ेच यो य का मास
उ ेजन व अयो य कामास द ंड असाही ' याय' संक पन ेचा अथ लावता य ेईल. याय ही
संक पना समानत ेवर अिध ीत आह े. याय हणज े दुस या या काया त ह त ेप न करण े
व य ेकाने आपल े नेमून िदल ेले काम चोख बजावण े. यामुळेच याय ही स ंक पना
सामािजक आह े. उलटप ी तो सामािजक आदश आहे. य नी पर परा ंशी जबाबदारीन े
कसे वागाव े हे सांगणारा तो एक आदश आह े. यात वात ं य आिण समता या गो ी
अंतभू त आह ेत. लेटो हणतो याय हा एक स ुण आह े.
लेटोचे 'समाज हणज े य च ेच अिव करण ' हे सू पकड ून अॅ र टॉ टल, से ट
ऑग टीन , से ट थॉ मस अ ॅ वायनस , जॉन लॉक , सो, ब थॅम, जे. एस. िम ल इ यादी
िवचारव ंतानी समाजरचना व यात अन ु थुत असल े या नीती त वा ंवर िक ंवा याय
त वांवर िविवध कार े िचंतन क न आप याला िवचार णा या मा ंड या आह ेत. या
सवा या पा भूिमवर अगदी अिलकडील काळात हणज ेच िवसा या शतका या
उ राधा त जॉन रॉ सन े याची याय िवषयक िवचार णाली मा ंडली.
४.२ लेटोचा यायिस ा ंत
लेटो या ' रपि लक ' ंथाचे दुसरे नाव 'Concerning Justice ' असे आहे. ंथा या
नावाव न यायाला यान े िकती मह व िदल े आह े ते प होत े. लेटो या आदश
रा याचा आधारच याय आह े. यायािशवाय आदश रा याची क पनाच करता य ेत
नाही. समाजात स ु यव था , संघटन आिण याय अस ेल तरच आदश रा याची िनिम ती
होऊ शकत े. मानसशा ीय ीकोनात ून िवचार क न यान े असा िस ा ंत मांडला क ,
िभ न य िभ न कारची काय करतील पण ती करीत असतानाही त े या एकत े या
सू ात बा ंधले या राहतील . आदश समाजाला घातक ठरणा या गो ी द ूर क न व
मनु याला आप या कत यशीलत ेची जाणीव क न द ेऊन या ंना संघटीत ठ ेव याच े काय munotes.in
Page 51
याय
51 लेटोचा यायिस ा ंत करतो . लेटो या यायिस ा ंता माण े इतरा ंना हानी न
पोहोचिवताही मन ु याला आपला य म वाचा िवकास करता य ेतो.
लेटोने यायाची या या करता ंना अस े हटल े आहे क , ' येक य ला ती गो ा
हावी जी ितला ा आह े'. हणजेच ल ेटोने यो यता आिण िश णा या अन ु प
यवहारा ंसाठी य ला प ठरिवल े. आधुिनक वाचका ंना यायाची ही क पना एकदम
आ य कारक वाट ेल. कारण विकली ि कोनात ून ही या या क ेलेली नाही .
लेटोने आपली यायाची क पना प करता ंना प ूव चिलत असल े या
यायास ंबंधी या िस ा ंताचे खंडन केले. लेटोने आपली यायाची क पना प करता ंना
पूव चिलत असल े या यायास ंबंधी या िस ा ंताचे खंडन क ेले. लेटोने या
यायिस ा ंताचे खंडन केले ते िस ा ंत पुढील माण े आहेत.
१. यायाचा पर ंपरावादी िक ंवा सेफे सचा िस ा ंत (Traclitional Theory of Justice )
२. यायाचा ा ंतीकारी िस ा ंत िकंवा थे रिसम े स िस ा ंत (Radical Theory of
Justice )
३. यायाचा यवहारवादी िक ंवा लाका ँचा िस ा ंत (Pragmatist Theory of
Justice )
१) यायाचा पर ंपरागत ि कोण :
' रपि लक ' ंथात थम स ेफे स आिण पॉिलमा स यायाचा पर ंपरावादी िस ा ंत
थािपत कर याचा य न करतात . सेफे स या मत े, 'भाषणाम य े स यता असण े,
काया त उिचतता असण े तसेच ई राच े व मन ु याचे ऋण फ ेडणे हाच खरा याय आह े.'
यानंतर पॉिलमा स ने याया या पर ंपरावादी ि कोनाच े ितिनिध व केले. या या
मते, 'िम ांशी चा ंगला यवहार करण े आिण श ूचा ितर कार करण े हाच खरा याय आह े.'
यायाची ही क पना च ुक ची वाटत े. यामुळे शासकाचा िम असल े या अपरा याला
चांगली वागण ूक िमळ ेल तर शासका या श ू अपरा याला क ठोर िश ा िमळ ेल हणज ेच
एकाच कार या ग ु ासाठी दोन िभ न अपरा या ंना िभ न कार या िश ा शासकास
करा या लागतील . याला यायाऐवजी अ यायच हणाव े लागेल. वा तिवक याया या
ीने सव समान पािहज ेत. श ू आिण िम हा भ ेदभाव यात नको .
लेटोने अनेक दोष दाखव ून परंपरावादी यायिस ा ंत अमा य ठरिवला . लेटो या मत े
परंपरावादी ि कोन िम ाशी आिण श ूशी अलग यवहार करतो पण य ात िम
आिण श ू ओळखण े ही गो सोपी नाही . एखादी य वाईट हण ून या य शी
वाईटच यवहार क ेला तर ती य पिह याप े ाही अिधक वाईट होईल , पण हा
यायाचा उ ेश राह शकत नाही . परंपरावादी िस ा ंतानुसार याय द ेश, काल,
प रि थतीन ुसार अपराधा या मा यता बदल ू शकतात पण यायमाग सव िठकाणी एकच
पािहज े. परंपरागत ि कोनातील दोष दाखव ून ल ेटोने तो िस ा ंत चुक चा अस याच े munotes.in
Page 52
राजक य त व ान
52 प क ेले. लेटो या मत े, 'परंपरावादी यायाची क पना एका मया देपय त आंिशक पात
उपयु वाटत असली तरी या क पन े या खोलात िशर यास अन ेक अडचणी आिण
पर परिवरोधी त व े उभी रहातात .
२) यायाचा ांितकारी िस ा ंत :
थे रिसम ेम स हा ांतीकारी सोिफ टा ंचे ितिनिध व करतो . या या मत े, 'शि शाली
य ची इ छा हणज े याय .' यात हणज े शि शाली य चा लाभ आह े. या
िस ांतानुसार श व स य समानाथ आह ेत. शि शाली य साठी जो कायदा
बनिवल तोच याय आह े. यवहारात बळी तो कण िपळी हाच िस ा ंत सव चालत
आलेला िदस ून येतो.
लेटो या मत े, शासनाची य ेक आ ा याय ठ शकत नाही . या आ ेमुळे
समाजक याण साधत अस ेल याला याय हणता य ेईल. या आ ेने समाजिहत
साधल े न जाता समाजाच े अिहत साधल े न जाता समाजाच े अिहत होते याला याय
हणता य ेत नाही . शासनान े वाथ ि कोणात ून िदल े या आ ा अन ैितकही अस ू
शकतात . ांितवादी िस ा ंत अिवव ेकावर आधा रत अस यान े लेटोने तो टाकाऊ
ठरिवला .
३) यायाचा यवहारवादी िस ा ंत :
ांतीकारी िस ा ंता या िवरोधी असा हा याय िस ा ंत आह े. या िस ा ंता या ितपादन
लॉकन करतो . याय एक क ृि म त व आह े. िनसगा व थेचा आधार घ ेऊन यान े हा
िस ांत मांडला. िनसगा व थेत बलवान लोक समाजात मनमानी करीत होत े. िनब ल
लोक अ याचार सहन करीत होत े. हा अ याचाराचा िवरोध हण ून या ंनी आपसात करार
केला. यानुसार काय ाच े व प िनि त कर यात आल े. शि शाली य या
िभतीम ुळे संघटीत होऊन द ुब ल लोका ंनी आप या र णासाठी काय ाची व यायाची
िनिम ती केली हण ून याय क ृि म आह े.
लेटो या मत े, याय क ृि म यव था नाही . याय हा आ याचा ग ुण आह े. ती एक
आंत रक ि थती आह े. कायद े पाळल े जातात त े श या आधारावर न हत े तर त े यांनी
वतः या इ छ ेने बनिवल ेले असतात . हणून समाजा या इ छ ेने साकार प हणज े
कायदा आह े. यवहारवादी िस ा ंत मन ु याला वाथ ठरव ून काय ाला क ृि म मानतो .
लेटोने या ित ही िस ा ंताचे खंडन क न आपला वतःचा िस ा ंत मांडला आह े.
लेटोचा यायिस ा ंत :
आपला यायिस ा ंत मांडतांना थम मानवी वभावा या िव ेषणान े ल ेटो याचा
आरंभ करतो . या या मत े, येकाने य समाजात राह न आपली यो यता अ आवड
ल ात घेऊन काय करील तर समाजाच े अिधकतम क याण होईल . येकाने य न े
आपल े कत यपालन चोखपण े कराव े, इतरां या काया त ह त ेप क नय े. याय हणज े munotes.in
Page 53
याय
53 आंत रक इ छ ेची अिभ य आह े. फॉ टर या मत े, ' याला आ ही न ैितकता हणतो
तोच ल ेटोचा याय आह े.'
१. वासना (Appetite ) २. साहस (Spirit ) ३. बु ी (Wisdom )
या ित ही भावना ंचा सम वय यो य त ह ेने एखा ा य त होत अस ेल तर ती य
यायी पर ंतु या ित ही कार या भावना यि म य े सार या माणात नसतात . एखा ा
य त ब ु ीची भावना खर राहत े तर एखा ा य त वासना ती असत े. काही
लोकांम ये साहसी व ृ ी अिधक आढळत े. यामुळे समाजात काही य वासना धान ,
काही साहस धान तर काही ब ु ी धान असतात . लेटो या मत े, वासना धान लोक
उ पादनकाय चांग या रीतीन े क शकतात . बु ी धान लोक शा सनकाय कुशलता
पूव क क शकतात . साहस धान लोक आ ंत रक व बा र णाच े काय हणज ेच
सैिनकाच े काय अिधक चा ंग या कार े करतात .
भावन े या धानत ेवर समाजातील वगा ची उ प ी
भावना वग
वासना उ पादक , साहस उ पादक , बु ी शासक , आदश राजा
लेटोची यायाची क पना या तीन वगा वर आधा रत आह े. समाजातील उ पादक
सैिनक, शासनकता जर आपलआपली काय करतील आिण द ुस यां या काया त ह त ेप
करणार नाहीत तर आपोआपच यायाची थापना होईल . लेटो रा याला य चा
िव तार मानतो . समाजात याय त े हाच िनमा ण होऊ शकतो क ज े हा य ेक घटक
नैसिग क गुणां या धानत ेनुसार आचरण करील , वधमा चे पालन करील . लेटो या
वग यव थ ेत भारतातील वग यव थ ेची बर ेच सा य आढळत े.
याय हणज े रा ूपी शरीराचा आ मा आह े. आदश रा यापास ून तो अलग होऊ शकत
नाही. रा य ह े य नेच िव त ृत प तो मानत अस याम ुळे यान े यि गत याय असा
भेद केला नाही . रा यातील शासक , सैिनक व उ पादन या ित ही वगा नी दुस या या
काया त ह त ेप केला नाही व आपल े काय यवि थत रतीन े पार पाडल े तर सवा याच
आव यकता प ूण होतील आिण यायाची थापना होईल . सेवाईन या मत े, ' यायाच े
बंधन समाजाला एकत े या स ू ात बा ंधते. आपआप या यो यत ेनुसार कत ये पार
पडणा या साम वया चे ते नाव आह े. हा एक यि गत आिण सामािजक ग ुण आह े. यामुळे
रा यातील घटका ंचे अिधकतम क याण होत े.' बाक र या मत े, 'समाजाम य े िविभ न
कार या य असतात . उदा. शासक , सैिनक व उ पादक या य एक द ुस या या
आव यकता प ूण कर यासाठी समाजात स ंघटीत होतात . वधमा चे पालन क न
समाजाला एकत े या स ू ात बा ंधतात . लेटोने सामािजक जीवना या या म ूलभूत
िस ांतालाच याय हटल े आहे.'
munotes.in
Page 54
राजक य त व ान
54 लेटो या यायिस ा ंताची व ैिश य े :
१. लेटो या याय हणज े आ याचा ित वनी आह े.
२. येक वग आपआपल े काय करील , दुस या या काया त ह त ेप करणार नाही .
३. मनु यातील तीन व ृ या (वासना , साहस व ब ु ी) आधारावर समाजात तीन वग
पडतात . उ पादक, सैिनक व शासक .
४. रा यातील शासन ब ंध बुि मान य या हाती राहील . यो य शासनासाठी शासक
आिण स ैिनक स ंप ीचा आिण ि या ंचा सा यवाद पाळतील .
५. रा य य च े िव त ृत प आह े.
६. लेटोचा याय स ैिनक अिधक आह े, वैधािनक कमी .
७. ित ही वग आपाप या व ृ ीनुसार काय करीत असल े तरी त े यां या िभ नत ेचे
तीक नाही , तर एकत ेचे तीक आह े. लेटो या यायिस ा ंताचे टीका मक परी ण :
१. बाक र या मत े, ' लेटोचा याय वा तिवक याय नाही तर मन ु याला आप या
कत या ती सीिमत करणारी भावना आह े.' लेटोचा याय हणज े केवळ न ैितक
भावना आह े.
२. लेटो या मत े, मनु यात वासना , साहस , बु ी याप ैक एक व ृ ी धान असत े. पण
मनु यातील एकच व ृ ी कायमची धान असत े असे हणता य ेत नाही . कारण
िनरिनरा या प रि थतीत मन ु यातील िनरिनरा या व ृ ी बल अस ू शकता त.
३. लेटोचा याय िनि य आह े. याया या बळावर य अिधकारासाठी स ंघष करत े
पण ल ेटोने यायाला इतक े आ मस ंयमी बनिवल े आ हे क सामािजक उ नती या
ीने सि य भ ूिमका वठव ू शकत नाही .
४. लेटोचा याय वािम वाकड े झुकला आह े.
५. य ची वभावाशी िनरगाठ बांधून काय िवशेषीकरण क े यामुळे समाजात वग संघष
िनमा ण होतो .
६. लेटोने आप या यायिस ा ंतात त व ानी शासकाला इतक स ा दान क ेली आह े
क तो िनर ंकुश बन ेल.
७. शासक आिण स ैिनक या ं यासाठी यान े संप ीचा व ि या ंचा सा यवाद सा ंिगतला
आहे. वासनाप ूत साठी ि या ंशी या ंनी अ पकाळ सहवास करावा अस े तो हणतो .
हणज ेच यान े केवळ मन ु याचा वासना या त वाकड े ल िदल े आहे आिण आ ंत रक
भावन ेकडे दुल केले आहे.
munotes.in
Page 55
याय
55 आपली गती तपासा .
१) यायाचा पर ंपरागत ि कोण िवशद करा .
२) लेटो या यायिस ा ंताची वैिश य े िवशद करा .
४.३ रॉबट नोिझकचा यायाचा ह क िस ा ंत
रॉबट नोिझकचा , (१६ नो ह बर १९३८ ) - ज म, ुकिलन , युयॉक , यूएस. मृ यू - २३
जानेवारी, २००२ , क ि ज, मास.), अमे रकन त वव े ा, या या पिह या म ुख कामात
वातं यवादा या कठोर बचावासाठी िस , अराजकता , रा य, आिण य ुटोिपया
(१९७४ ). एक यापक िवचारव ंत, नोिझकन े ानरचनाशा , वैयि क ओळखीची
सम या आिण िनण य िस ा ंताम य े मह वप ूण योगदान िदल े. नोिझक या ह क
िस ांताम य े तीन म ु य त व े आहेत: अिध हणात यायाच े त व - हे त व होि ड ंग या
ारंिभक स ंपादनाशी स ंबंिधत आह े. लोक थम अनिधक ृत आिण न ैसिग क जागितक
मालम ेवर कस े येतात. कोण या कार या गो ी ठ ेव या जाऊ शकतात . इ याद चा
िहशोब आह े. ह तांतरणात यायाच े त व - हे त व प करत े क एखादी य
वैि छक द ेवाणघ ेवाण आिण भ ेटव त ूंसह द ुस याकड ून होि ड ंग कशी िमळव ू शकत े.
अ याया या द ु तीच े त व - अ यायान े िमळवल े या िक ंवा ह ता ंत रत क ेले या
मालम ा ंना कस े सामोर े जावे, पीिडता ंना िकती आिण िकती न ुकसान भरपाई िदली
जाऊ शकत े. अ याचार िक ंवा सरकार ने केले या अ यायाला कस े सामोर े जावे वगैरे.
नोिझकचा असा िव ास आह े क जग प ूण पणे याय असत े, तर फ पिह या दोन
त वांची आव यकता अस ेल, कारण "खालील ेरक या या होि ड ंगम य े यायाचा
िवषय स ंपूण पणे समािव कर ेल, : अिध हण करताना याया या त वा नुसार जो य
होि ड ंग घेतो तो या होि ड ंगचा ह कदार असतो .
या य न े ह ता ंतरणात याया या त वान ुसार होि ड ंग ा क ेले आहे, या याकड ून
होि ड ंगचे अिधकार आह ेत, या याकड ून होि ड ंगचा ह क आह े. १ आिण २ या
(पुनरावृ ी) अजा िवषयी कोणालाही होि ड ंगचा अिधकार नाही .
अशा कार े, ह क िस ा ंत सूिचत कर ेल " िवतरण हणज े येकजण िवतरणाखाली
यां या मालक या मालक चा ह कदार अस ेल तरच " (नोिझक १९७४ : १५१).
तथािप , येकजण या िनयमा ंचे पालन करत नाही : "काही लोक इतरा ंकडून चोरी
करतात , िकंवा यांना गुलाम बनवतात , यांचे उ पादन ज करतात आिण या ंना
िनवड या माण े जग यापास ून रोखतात , िकंवा इतरा ंना ए सच जम य े पधा
कर यापास ून जबरद तीन े वगळतात " (नोिझक १९७४ : १५२). अशा कार े दु तीच े
ितसरे त व आव यक आह े.
ह क िस ा ंत जॉन लॉक या क पना ंवर आधा रत आह े. [१] ह क िस ा ंताअंतग त,
कांत या ंनी दावा क े या माण े, लोकांना वतःम य े शेवट आिण समान हण ून
ितिनिध व क ेले जात े, जरी िभ न लोक मालम े या व ेगवेग या रकम ेचे ( हणज ेच munotes.in
Page 56
राजक य त व ान
56 ह कदार ) असू शकतात . नोिझक या क पना खासगी मालम ेची एक म जबूत णाली
आिण बाजार अथ यव था तयार करतात . एकमेव याय यवहार व ैि छक आह े.
ग रबांसाठी प ूण मजब ूत सामािजक काय मांना समथ न दे यासाठी ीम ंतांचा कर
अ यायकारक आह े कारण रा य ऐि छक यवहारा या ऐवजी बळजबरीन े पैसे िमळवत
आहे. तथािप , नोिझक या क प ना गरीबा ंसाठी िकमान सामािजक काय म तयार
कर यास मा यता द ेऊ शकतात . िनसगा या अव थ ेतील य ेक य आपाप या
मतेनुसार िविश पातळीच े क याण साध ू शकत े. क याणाचा हा तर , समान
नसतानाही , लॉंिकयन ोिवझो ार े राखला ग ेला पािहज े. अिध हण ि थती आिण
लॉिकयन ोिवझो ार े राखला ग ेला पािहज े. अिध हण ि थती लॉिकयन ोवीझोचा याय
िद यास , "हे समज यासारख े आह े क अथ यव थ े या सामा य काया त, काही
लोकांसाठी खाजगी मालम ा शासन काही व ेळा, वतःला सोडव यावर या तरा या
क याणात व ेश दे यात अपयशी ठ शकत े. जर तस े असेल, तर याय - जसे क
वातं यवादी ह े समज ून घेतात - बाजारातील श या उ फ ूत खेळाने िनमा ण
झाले या क याणाच े िवतरण स ुधार यासाठी रा यान े काय कराव े अशी मागणी करत े."
कायद ेशीर रा य स ेब ल नोिझकची ी अशा कार े रॉ स आिण या या
अनुयायां या िवरोधाभासा ंशी प पण े िवरोधाभासी आह े. रॉ सचा य ुि वाद आह े क ज े
नाग रक कमीत कमी स ुि थतीत आह ेत ते श य िततक े चांगले आह ेत याची खा ी
कर यासाठी रा याला आव यक असल े या सव श असा यात (जरी ह े अिधकार
िविवध म ूलभूत अिध कार आिण वात ं याशी स ुसंगत असल े पािहज ेत). हा ि कोन
रॉ स या याय िस ा ंताव न आला आह े, याच े एक त व अस े आहे क स ंप ी आिण
उ प नाच े असमान िवतरण त े हाच वीकाय आहे जे हा त े तळाशी असल ेले लोक इतर
कोण याही िवतरणाप े ाही चा ंगले असतील . अशा युि वादा ंना नोिझकचा ितसाद ह क
आहे. क ते िवतरणा या याया या च ुक या स ंक पन ेवर िवस ंबून आह ेत: ते िदले या
वेळी दाखवल े या प ॅटन या ीन े याय िवतरण च ुक चे ठरवतात (उदा.,समान िवतरण
िकंवा िविश माणात असमान असणार े िवतरण ) िकंवा ीन े या य हारा ार े िवतरण
झाले या व पा या ऐवजी या या िवकासा या आसपास या ऐितहािसक प रि थती
(उदा. यांनी जा त म ेहनत त े यांना हणतात . िकतीही असमान असल े तरीही , जर त े
(आिण फ जर ) वैध मा यमा ं ारे याय िवतरणात ून उ वत े. एक व ैध साधन हणज े
अशा गो ीच े िविनयोग ज े साधन हणज े होि ड ंगची मालक द ुस याला व ैि छक
ह तांत रत करण े. ितसर े साधन हणज े होि ड ंगसचे अिध हण िक ंवा ह ता ंतरण
करताना मागील अ याय स ुधारणे. नोिझक या हण यान ुसार. याने मा यमा ं ारे
याचाकड े जे काही त े िमळवल े तो न ैितक या याचा ह कदार आह े. अशा कार े
यायाचा "ह क" िस ांत सांगतो क समाजात होि ड ंगचे िवतरण फ जर (आिण फ )
असेल तर या समाजातील य ेकाला या याकड े जे आहे. याचा ह क आह े.
नमु यांवर िक ंवा ऐितहािसक प रि थतीवर आधा रत यायाच े िस ा ंत खोट े आ हेत हे
दाखव यासाठी , नोिझकन े एक साधा पण क पक आ ेप तयार क ेला, याला "िव ट
च बरलेन" युि वाद हण ून ओळखल े जाऊ लागल े. गृहीत धरा , तो हणतो क , िदले या munotes.in
Page 57
याय
57 समाजात होि ड ंगचे िवतरण नम ुने िकंवा ऐितहािसक प रि थतीवर आधा रत काही
िस ांता माण े आहे- उदा., समतावादी िस ा ंत यान ुसार क ेवळ होि ड ंगचे काटेकोरपण े
समान िवतरण आह े. या समाजात , िव ट च बरलेन एक उ क ृ बा क ेटबॉल ख ेळाडू आहे,
आिण अनेक संघ या या स ेवांम ये गुंतव यासाठी एकम ेकांशी पधा करतात . च बरलेन
अखेरीस एका िविश संघासाठी या अटीवर ख ेळ यास सहमत आह े क य ेकजण जो
खेळतो याम य े भाग घ ेणारा य ेकजण ग ेटवरील एका िवश ेष बॉ सम य े २५ स ट
ठेवतो, जायची साम ी या याकड े जाईल . हंगामात , १० लाख चाहत े संघा या ख ेळांना
उपि थत राहतात आिण हण ून च बरलेनला $२५०,००० िमळतात. आता मा
किथतपण े फ होि ड ंगचे िवतरण अ व थ आह े, कारण च बरलेनकडे इतर कोणाप े ा
$२५०,००० अिधक आह े. नवीन िवतरण अ यायकारक आह े का ? तो अ यायकारक
नस याची ती अ ंत ा न नोिझक या पा ता िस ा ंतामुळे (कारण च बरलेनने कायद ेशीर
मागा ने) आपली माल क िमळवली ) परंतु समतावादी िस ा ंताशी िवरोधाभास आह े.
नोिझकचा असा य ुि वाद आह े क हा य ुि वाद नम ु यांवर ऐितहािसक आधारावर
कोण याही िस ा ंताचे सामा यीकरण करतो प रि थती , कारण अशा िस ा ंता ार े
िनधा रत क ेलेले कोणत ेही िवतरण च बरलेन सार या सामा य आिण अ वीकाय
यवहारा ंमुळे अ व थ होऊ शकत े. नोिझकन े असे िन कष काढल े क या समाजान े
असा िस ा ंत अंमलात आण याचा य न क ेला आह े याला या या नाग रका ं या
वातं यावर कठोरपण े घुसखोरी करावी लाग ेल जेणेक न त े यो य वाटणार े िवतरण लाग ू
करेल. "समाजा साठी समाज ." जसे तो हणतो , "सहमती असल े या ौढा ंमधील
भांडवलशाही क ृ यांना मनाई करावी लाग ेल."
नोिझक यावर जोर द ेतो क याची िकमान रा याब लची ी सव समाव ेशक आह े.
आिण िविवध सम ुदाया या अि त वाशी स ुसंगत आह े आिण िविवध याय िस ा ंतांवर
आधा रत आह े. जो सम ूह समतावादी िस ा ंता ार े शािसत समाजवादी समाज िनमा ण
क इि छतो तो अस े कर यास वत ं अस ेल, जोपय त तो इतरा ंना या ं या इ छ ेिव
समाजात सामील हो यास भाग पाडत नाही . खरचं, येक सम ुदायाला वतः या
चांग या समाजाची क पना साकार याच े समान वात ं य अस ेल. अशा कार े,
नोिझक या मत े, िकमान रा य "युटोिपयासाठी एक चौकट " बनवत े.
आपली गती तपासा .
१) रॉबट नोिझकचा यायाचा ह क िस ा ंत िवशद करा .
४.४ जॉन रॉ सची यायाची स ंक पना
याय िवषयक मीमा ंसेची आपली पिहली मा ंडणी जॉन रॉ सन े १९८५ म ये "Justice
as fairness " या िनब ंधा ार े केली. १९७२ म ये "A theory of Justice " हा ंथ
िस क ेला. हा ंथ सामािजक याय या स ंक पन ेवर भा य करतो . याय स ंक पन े ारे
लोकशाहीतील समाजरचना आदश कशी होऊ शकते ाचे उ म िववरण या ंथात क ेले
आहे. अंत: ावाद आिण उपय ु तावाद या सवा शी पधा क न पध त िटक ून अशी munotes.in
Page 58
राजक य त व ान
58 णाली तयार करण े या उ ेशाने े रत होऊन जॉन रॉ सन े या या णालीची आखणी
केली आह े. हे कर यासाठी या ंनी का ंट या नीितिवषयक मीमा ंसेचा आधार घ ेतला आह े.
जॉन रॉ सची दोन या य त व े :- सामािजक यायाची दोन त व े समाजा या म ुलभूत
रचनेत लाग ू करण े व याचा सहकारिनिम तीसाठी उभार या जाणा या यव थ ेत िकंवा
यां या काया त अंतभा व करण े. रॉ सची दोन याय त व े पुढील माण े आहेत.
त व पिहल े :- सामािजक यवहारात भागीदार होणा या िक ंवा याम ुळे भािवत होणा या
य ला या स ंदभा त जा तीत जा त वात ं य अस याचा ह क असण े आिण त ेवढाच
मोकळीक अस याचा ह क इतर सवा नाही असण े, असा ह क िक ंवा अिधकार िनव ध
असेल व एकाचा असा ह क द ुस या कोणा याही अशा ह कास कसलीही बाधा आणू
शकणार नाही . हणज ेच एकाच े वात ं य दुस या या वात ं याशी प ूण पणे सुसंगत अस ेल.
त व द ुसरे :- एखा ा यवहारात जर काही सामािजक वा आिथ क िवषमता अस ेल तर
याचे समथ न िनयमन वा यव थापन ह े अशा प तीन े केले गेले पािहज े क यायोग े,
अ) दो ही कार या िवषमता इतर सवा ना सोयी या व िहतावह ह यात , आिण
ब) या सव िवषमता अिधकारपद े व यो यता थान े यां याशी िनगडीत ह यात . तसेच ही
सव पडे व थान े अशी असतील क ती सवा ना ख ुली असतील . जर तस े नसेल तर
उ वणारी िवषमता ही त वश ू य, त वहीन ह णजेच वैर आिण मनमानी कृत अस ेल.
पिहल े त व समानता आिण वात ं य या िवषयाच े ितपादन करतो , दुसरे त व िवषमता
अस यास (आिण ती असणारच ) ती िवषमता याय व पात वीकारायची अस ेल तर
ितचे व प कस े असाव े यािवषयी ितपादन करत े. वातं य व समता या ंवर भा य
करणार े पिहल े त व धान त व अस ून आिण द ुसरे त व याप े ा थोड ेसे कमी मह वाच े
वा गौण अस े आहे. असे जॉन रॉ स सा ंगतो. परंतु एकंदरीत समाजरचन ेची यमान
होणारी ही दोन अ ंगे समानता आिण िवषमता या दोन त वत िवभागल ेली गेली आह ेत.
पिहल े त व ना ग रका ं या समान वात ं या या ह का ंचे संर ण करत े, तर द ुसरे त व
कोण या व पा या िवषमता समाजात मा य करता य ेतील याची कारण मीमा ंसा करत े.
या दोन त वा ंचा अ यास करताना अस े ल ात य ेते क , ' याय' या संक पन ेत पुढील
तीन मह वा या स ंक पन ेचा अंतभा व होतो .
१. वातं य २. समानता ३. वः िहतासाठी आिण सामािजक िहतासाठी क ेले या
सेवेचा मोबदला
वातं य हा प ेअ येकाचा अिधकार अस ून य ेकाला वात ं याची समान स ंधी देखील
आहे. परंतु काही कारणा तव जर एखा ाच े वात ं य िहराव ून घेतले जात अस ेल तर
याने यासाठी यो य समथ न करण े आव यक आह े. आिण अस े का क ेले का याच े यास
ीकरण द ेखील द ेता यायला हव े. जर तशाच कारची प रि थती उ व यास तशीच
वागणूक य ेकास िमळण े गरजेचे आहे. य ात क ृती या िनयमा ंनुसार क े या जा यात
असे अपेि त आह े. कोण याही कायद े णालीत अस े गृहीत धरल े जात े क यात
सहभागी असणा या य ना वात ं या या समानस ंधी उपल ध असतील , माझे munotes.in
Page 59
याय
59 कृित वात ं या या आड य ेणार नाही ह े पाहण े हणज ेच याय प तीन े वागण े होय.
यवहारातील ऋत ुजा, सरळपणा याचा समाव ेश अशा वाग यात असतो . ऋजुतेने व
सरलपणान े वाग यात जो याय समािव असतो तोच याय जॉन रॉ सला द ेखील
अिभ ेत आह े. अशी ऋज ूता, समानता , वातं यता यात ून अिव क ृत होत े ती यायच
असत े. हाच आशय पिह या त वात अ ंतभू त आह े. दुस या त वान ुसार कोण या
कार या असमानत ेच मा यता िदली जात े ते प क ेले आहे. असमानता हणज े कायद े
िकंवा जबाबदा यामधील उ वणारी दरी होय .
उदा. येकाची आिथ क प रि थती समान असत ेच अस े नाही . तसेच य ेकाला
िमळणारा सामािजक दजा ही सारखाच असतो अस े नाही . येका या
जबाबदा या ंम येही समानता असत ेच अस े नाही. येकाला िमळणारा समान दजा हाही
सारखाच असतो अस े देखील नाही . येकजण सरकारात समान कर भरतो अस ेही
नाही. समाजात जसजसा य ेक य चा दजा असतो तस ेच याला िमळणार े
अिधकारही व ेगवेगळे असतात . कोण याही द ेशात या द ेशातील सव च पदावर काम
करणा या य ना हणज ेच रा पती , पंत धान रा यपाल या ंना काही िविश अिधकार
आिण िविश कत य आख ून िदल ेली असतात व याबाबतीत कोनी आ ेप घेत नाही .
अशा कार या भ ेदांना असमानता अस े मानल े जात नाही .
समाजात फाय ा ंची जी िवतरण णाली क ेलेली आह े यात य ेकाला समान स ंिध
असावी अस े अपेि त आह े. हणूनच स ा आिण स ंप ीच े िवतरण समानत ेचे होणे
गरजेचे आहे आिण तस े झाले नाही तर यावर आ ेप घेता येतो. हणज ेच स ा िमळिवण े
आिण स ंप ी िमळिवण े यावर य ेकाचा समान अिधकार आह े. अथा तच असमान ता ही
ते हाच मा य क ेली जात े. या असमानत ेमुळे यात सहभागी असणा या य चा
फायदाच होईल .
रॉ स या मतान ुसार असमानत ेला मा यता द े याचा िनयम य यवहारात द ेखील
लागू होतो. अथा तच तो एक मह वाचा म ु ा मांडतो. तो असा क , समाजात काही िविश
पदावर काम करणा या य ना व ेगळी खास वागण ूक िदली जात े आिण या ंना जे फायद े
सोयी स ुिवधा व वाग ंक िमळत े ती इतरा ंना िमळत नाही . जरी ही खास वागण ूक या
पदांना िमळत असली तरी या पदा ंवर जा याची स ंधी सवा ना उपल ध आह े. िकंबह ना
या पदावर चा ंग या ह शार य ना आकिष त कर यासाठी ह े िवशेष फायद े यांना िदल े
जातात . हणूनच अशा पदा ंसाठी घ ेतली जाणारी पध िकंवा यासाठीची िनवड ि या
ही ामािणकपणान े याय मागा ने होणे गरज ेचे आह े. यातील पध कांची िनवड ही
संपूण ता या ं या पा त ेनुसार, बु ीम ेनुसार आिण ान कौश यान ुसार होण े आव यक
आहे.
रॉ स अशा समाजाची क पना करतो क , याय िविश काय णाली अि त वात आह े.
आिण सव यि या वतःच णालीत भाग घ े यास उ स ुक आह ेत.कारण या यव थ ेशी
ामािणक राहण े हे यां या फाय ाच े आ हे. अथा तच या यि एकम ेकांत गुंतले या
आहेत अस े नाही जस े कुटुंबातील नात े संबंध वेगवेग या कारच े असतात . कुटुंबातील munotes.in
Page 60
राजक य त व ान
60 येकजण एकम ेकां या िहताचा िवचार करत असतो व पर परा ंिवषयी ेम आदर असतो
आिण त े एकम ेकां ती असल े या कत याचे पालन द ेखील करत असतात . तसेच
एकमेकांम ये रस घ ेत असतात . अशा क ुटुंबरचन ेवर आधा रत समाजाची क पना जॉन
रॉ स करतो क , या समजतील यि पर परा ंम ये नाही तर ]काही िविश
कारणा ंसाठी त े एक य ेतात. ते हा ते एकम ेकांना समज ून घेतात. रॉ स या मतान ुसार या
य िवचारशील अस ून या ंना वतःच े िहत कशात आह े. हे मािहती आह े. इतकेच न ह े
तर आप या िवचारप तीचा समाजावर प रणाम होतो ह े ते जाण ून आह ेत. यामुळेच
अशांना आपली व इतरा ंची प र थतीत यात फरक समज ू .शकतो . हणूनच जॉन रॉ स
याया या स ंक पन ेत बु ीने वाग याला मह व द ेतो.
जॉन रॉ स न े िलिहल े या ‘िथअरी ऑफ ज टीस ’ या पु तकावर बरीच चचा झाली
आहे. या या मतान ुसार याय ही िनितमधील म यवत स ंक पना अस ून यान े जु या
राजक य त व ानातील सामािजक करारा ं या स ंक पन ेचे सा घ ेतले आ ह े. अगदी
सु वाती या काळात स ं था िनमा ण करताना माणस े ही करार करतात . आिण या
करारा ं या आधारावर स ं थांचे समथ न केले जाई. रॉ स या मतान ुसार या कराराचा
उ ेश हा अिधकािधक लोका ंना जा तीत जा त स ुख लाभाव े हा नस ून फाय ाच े यो य
कार े िवतरण हाव े ह अआह े. हणूनच करार करताना यात य गत फाय ाचा
िवचार क ेलेला नसतो .
अ ाना या एका पड ामाग े राह न माणस े िवचार िविनमय करताना अशा प रि थतीत
अ यंत सम ंजसपण े व िवचारान े िनवड करतात . यात फाय ाच े िवतरण करताना अस े
बिघतल े जाते क , जी यि हलाखी या प रि थतीत िक ंवा वाईट प रि थतीत आह ेत
यांना ितचा अिधक फायदा हा वा. याच माण े सु यवि थतीतील य ना त े हाच
जा त फायदा िमळावा ज े हा या ंना िमळणा या फाय ान े वाईट प रि थतीतील य च े
अिधक क याण होईल .
उदाहरणाथ एखा ा उ ोजकाला त े हाच जा तीत जा त सोयी स ुिवधा िमळा यात क ,
याम ुळे अ नेक य ना रोजगार उपल ध होऊ शक ेल. पुढील उदाहरणा या आधार े
रॉ स अिधक स ु प पण े आपल े हणज े मांडतो, जर अिधक स ुि थतीतील माण ूस िशक ून
श यिवशारद झाला तर गरीब माणसा ंवर श ि या क न तो या ंचे ाण वाचव ू शकेल.
अथा तच रॉ स हणतो , समाजात सवा नाच समानत ेची वागण ूक िदली जात नाही ही गो
तो वीकारतो द ेखील हण ूनच काह ना िमळणारी िविश वागण ूक हे तो वीकारतो
देखील आिण याच े समथ न देखील करतो .
याय स ंक पन ेत जॉन रॉ स नीित या त वाला अितशय मह व द ेतो. आपण कोणतीही
गो करताना ह े ल ात ठ ेवायला हव े क , जी गो कोणीही करावी अस े जर आप याला
वाटत अस ेल तर त ेवढीच आपणही करण े गरज ेचे आ ह े. तुत िठकाणी या त वाचा
िवशेष संदभ ह या असणा या गो ी समाजात कशा असा यात या ं याशी आह े. या
समाजात काही अिधक म ुलभूत अिधकारान े य ेक / य स जग यासाठी आिण
आप या िह त ा ीसाठी सारखाच अिधकारान े य ेक य स जग यासाठी आिण munotes.in
Page 61
याय
61 आप या िहत ा ीसाठी सारखाच अिधकार आह े. आप या िनवडीसाठी िवचार
कर याच े त व ह े सारख ेच आह े.
आपली गती तपासा :
१) जॉन रॉ स यायाची स ंक पना िवशद करा .
४.५ डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकरा ंचे सामा िजक यायाच े त व
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर ह े भारतीय रा याघातान ेचे िश पकार अस ून या ंनी वात ं य,
समता , याय आिण ब ंधुता या म ू यांना भारतीय रा य घटन ेत मह वाच े थान िदल े आहे
ते घटना सिमतीतील मस ुदा सिमतीच े अ य होत े. या त वा ंना अन ुस नच भार तातील
सव कायद े व िनयम तयार कर यात आल े आ ह ेत. सामािजक यायाच े त व प
करताना आ ंबेडकर हणतात , ि टीशा ंचे रा य भारतावर आ यापास ून भारतीय समाज
रचनेत अन ेक वाह आल े. यामुळे पा ा य स ं कृती आिण भारतीय म ू ये यांत संघष
होऊ लागला . वातं य, समता , बंधुता, आिथ क, सामािजक , राजक य , ह क, ी-पु ष
समानता , समजतील सव य ना िवकासाची , िश णाची , सरकारी स ेवेत दाखल
हो याची स ंिध ही नवीन म ू ये एका बाज ूला पडली तर ज मत :च उ चनीचता , े -
किन पणा , जाती धान समाजरचना , िश णापास ून वंिचत असा समाजाचा मोठा वग ,
वंश परंपरागत कराव े लागणार े यवसाय , यि िवकासासाठी आव यक असल ेली स ंधी
न िमलान ेन आिथ क िवषमता , ि या ंकडे पाह याचा ीकोन या म ू यांचे आचरण
करणारा बारतीय समाज द ुस या बाज ूला िनमा ण झाला .
डॉ. आंबेडकरा ंनी सव थम लोकशाहीत वा तं य, समता , याय या त वा ंना थान
दे याचा य न क ेला. कारण ह ं जोगे यांना सामािजक याय थािपत करावयाचा
होता. सामािजक याय थािपत कर याच े उि रा यघटन ेत नम ूद कर यात आल े
आिण ही उि य े सा य कर यासाठी म यवत सरकार आिण घ टक रा या ंची सरकार े
यांनी कायद े कराव ेत अस े आंबेडकरा ंनी घटन ेत िलिहल ेले आहे. कारण या उि ा ं ारेच
अ पृ यतेचा कल ंक दूर कर यात आला व सवा ना समान स ंधीची हमी द े यात आली .
भारतीय समाजरचन ेत ज मत :च जाती यव थ ेमुळे िवषमत ेची मुळे खोलवर जली ग ेली
आहेत. ज मजात े -कािन ापणा द ूर कर यात य ेऊन काय ाप ुढे सव समान आह ेत
असे सांिगतल े. वंश, ान, धम , संप ी, मानमरातब , पद या याम ुळे िनमा ण होणारी
िवषमता न क न सवा ना समान म ुलभूत ह क रा य घटन ेने बहाल क ेले.
रा यघटन ेमुळे सवा ना काय ाच े संर णही समान द े यात आल े. परंतु या मागा नेदेखील
सामािजक याय प ूण तः थािपत होऊ शकत नाही अस े आंबेडकरा ंना वाटल े, कारण
हजारो िश ण स ं कार, समान स ंधी, ह क इ यादी गो ीपास ून वंिचत असणारा वग
समाजात फार मोठया माणात अि त वात आह े. यात अ प ृ य अस े िविवध कारच े
लोक य ेतात आिण हा द ुरावा भ न काढ यासाठी सरकारी नोकरी िश ण े ात तस ेच
कायद ेमंडळात या वगा ला ितिनधी व द ेऊन समान स ंधी या त वाचा अ ंगीकार हावा
असे यांना वाटत होत े. munotes.in
Page 62
राजक य त व ान
62 सामािजक पातळीवरील याय हा िवतरणासाठी याय असतो . तो समजाती ल लोका ंना
खालील प तीन े देता येतो.
१) समाजातील द ुब या घटका ंना िवश ेष सवलती द ेणे.
२) अ पस ं याका ंना िवश ेष सवलत द ेणे.
३) िश णस ं था तस ेच सरकारी नोक या ंम ये आजवर उप ेि त रािहल े यांना िवश ेष
सवलती द ेणे.
४) ि या ंना िवश ेष सवलत व स ंर ण द ेणे.
५) ि या ंवर होणार े अ याचार , ह ंड्यासार या था , बह पि न व यासार या सामािजक
अ यायाला ितब ंध करणर े कायद े तयार करण े.
६) अथ यव थ ेत साधन स ंप ीच े समान वाटप करण े व या ार े, िवषमता , दा र ्य,
शोषण या ंना ितब ंध घालण े.
७) उ ोगध ं ाचे यवहार म ु असाव ेत.
आपली गती तपासा :
१) डॉ. आंबेडकरा ंचे सामािजक यायाच े त व िवशद करा .
४.६ सारांश
लेटो या ‘ रपि लक ’ ंथाचे दूसरे नाव ‘Concerning Justice’ असे आ हे. ंथा या
नावाव न यायला यान े िकती मह व िदल े आह े ते प होत े. लेटो या आदश
राजायचा आधारच याय आह े. यायािशवाय आदश रा याची क पनाच करता य ेत
नाही. लेटोने यायाची या या करता ंना अस े हटल े आहे क , ‘ येक य ला ती गो
ा हावी जी ितला ा य आह े.’ हणज ेच ल ेटोने यो यता आिण िश णा या अन ु प
यवहारा ंसाठी य ला पा ठरिवल े. आधुिनक वाचका ंना यायाची ही क पना एकदम
आ य ेकारक वाट ेल. कारण विकली ि कोनात ून ही या या क ेलेली नाही . लेटोने या
यायिस ा ंतांचे खंडन क ेले ते िस ा ंत पुढील माण े आहेत. १. यायाचा पर ंपरावादी
िकंवा सेफे सचा िस ा ंत २. यायाचा ा ंितकारी िस ांत िकंवा थे रिसम े स िस ा ंत ३.
यायचा यवहारवादी िक ंवा लाका ँचा िस ा ंत
नोिझक या ह क िस ा ंताम य े तीन म ु य त व े आहेत : अिध हणात यायाच े त व – हे
त व होि ड ंग या ार ंिभक स ंपादनाशी स ंबंिधत आह े. लोक पथम अनिधक ृत आिण
नैसिग क जा गितक मालम ेवर कस े येतात, कोण या कार या गो ी ठ ेव या जाऊ
शकतात . इ याद चा िहशोब आह े. नोिझक या मत े, िकमान रा य “युटोिपयासाठी एक
चौकट ” बनवत े.
याय एक म ू य आह े आिण ह े मू य समानत ेला आधार द ेते या म ू याचा िवचार अन ेक munotes.in
Page 63
याय
63 त ववे यांनी केला आह े. पाि मा य िवचारव ंत जॉन रॉ स या ंनी यायाची स ंक पना
मंडली आह े. य यवहारात असमानता असत े. यामुळे याय , वातं य, समानता ब
मोबदला यात होतो . वातं य हा य ेकाचा अिधकार आह े. येकाला वात ं याची
समान स ंधी देखील असत े. रॉ स हणतो असमान तेमुळे सव समजतील घटका ंचे िहत
साधल े जाते. यामुळे या पदाला समाजात चा ंगली वागण ूक िमळत े. या पदाला सवा ना
जा याची स ंधी आह े.
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर वात ं य, समता , याय व ब ंधुता या म ू यांना मह व द ेतात.
कारण समाजात सामािजक याय थािपत हा वा हाच उ ेश होता . यामुळेच, यांनी हे
याय त व रा यघटन ेत देखील नम ूद केले आह े. रा यघटन ेमुळे िमळणार े काय ाच े
संर ण द ेखील सवा ना समान द े यात आल े आहे.
४.७ दीघ री
१) लेटोचा यायिस ा ंत सिव तर प करा .
२) लेटोने याय िस ा ंत मांडताना या यायिस ा ंताचे खंडन क ेले आहे, ते खंडन
प करा .
३) लेटोचा यायिस ा ंत सांगून यायिस ा ंताची व ैिश य े प करा .
४) रॉबट नोिझकचा यायचा ह क िस ा ंत प करा .
५) जॉन रॉ स या ंची यायाची स ंक पना सिव तर प करा .
६) याय हाणज े काय त े सांगून डॉ. आंबेडकरा ंचे सामािजक यायाच े त व प करा .
िटपा िलहा .
१) लेटोचा यायिस ा ंत
२) यायाचा पर ंपरागत ि कोण
३) लेटोचा यायिस ा ंताची व ैिश य े
४) रॉबट नोिझकचा यायाचा ह क िस ा ंत
५) याय जॉन रॉ सच े त व
६) सामािजक यायाच े त व डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
७) याय हाणज े समानता (िन:प पातीपणा ) : जॉन रॉ स
munotes.in